CENTAR PERLEZA UTVRĐEN ZA PROSTORNO KULTURNO-ISTORIJSKU CELINU Selo drugačije od drugih
PERLEZ: Vlada Republike Srbije je, na predlog Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Zrenjaninu, donela odluku da se centar Perleza utvrdi za prostorno kulturno-istorijsku celinu koja prati kontinuitet naselja od praistorije do danas.
Šire područje Perleza nalazilo se na jednom od retkih suvozemnih koridora, na putu Beograd – Temišvar, pa je postalo izuzetno tranzitno i značajno, naročito u periodima seobe naroda, bugarskih pohoda i otomanskih najezdi. Nakon proterivanja Turaka i uspostavljanja austrijske vladavine, za Perlez počinje novija istorija. Povoljan geografski položaj, blizina Tise i plovnog kanala Begej, a naročito vojno strateški značaj, doprineli su njegovom razvoju, objašnjavaju u Zavodu za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin.
Selo Perlez nastalo je spajanjem dva susedna naselja - starije Sige, čiji pomen datira iz 1482. godine, i kasnije nastale Perlas - Varoši, koju je 1752. osnovao tadašnji guverner Tamiškog Banata, katalonski grof Ramon de Viljana Perlas markiz od Rialpa. Jedinstveni naziv Perlez selo nosi od 1776. godine, kada je postalo sedište 1. Kompanije 12. Nemačko-banatske graničarske regimente.
„U tom periodu, urbanistički razvoj prostorno kulturno-istorijske celine tekao je u skladu sa vojnim potrebama, poprimivši izgled tipičan za kompanijska sedišta. Trend razvoja nastavljen je do kraja Prvog svetskog rata, a po njegovom završetku nastao je period stagnacije sa tendencijom opadanja”, kažu u pomenutom zrenjaninskom zavodu.
Nakon ukidanja Vojne granice, od 1873. selo postaje sedište sreza i od tada pa do četrdesetih godina 20. veka oko prostranog centra sela, duž današnjih ulica Kralja Aleksandra Karađorđevića, Svetosavske, Trga kneza Mihajla i Vuka Karadžića, podižu se administrativne, stambene i privredne zgrade sa elementima klasicizma, secesije i eklektike, što čini posebno interesantan ambijent, koji Perlez izdvaja od ostalih sela na teritoriji grada Zrenjanina i daje mu karakter varoši.
Značajno graditeljsko nasleđe
Usled urbanističkih, arhitektonskih, istorijsko-umetničkih, etnoloških i kulturno-istorijskih vrednosti, kao i zbog izvornosti objekata, očuvanosti njihovih gabarita, mase i materijala, ova prostorno kulturno-istorijska celina, nastala tokom nepuna tri veka, u periodu od 70-ih godina 18. do druge polovine 20. veka, spada u značajno graditeljsko nasleđe Vojvodine, istaknuto je u predlogu Zavoda za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin.
„U to vreme selo je imalo svoju poštu i telegraf, sreski sud, zatvor, katastar, sresku štedionicu, štednu zadrugu, ispostave Pančevačke narodne banke i južno-mađarske privredne banke, parni mlin, Vodnu zadrugu i drugo. Sve zgrade za navedene delatnosti postoje i danas, a jedna od najvrednijih je zgrada Sreskog načelštva u Svetosavskoj ulici, sazidana osamdesetih godina 19. veka u stilu neorenesanse”, navode u Zavodu za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin.
Vredna je i zgrada bivšeg Sreskog suda sa zatvorom, podignuta početkom 20. veka od žutih klinker opeka u stilu secesije. Ona je 1945. godine adaptirana za potrebe zdravstva. Dvadesetih godina 20. veka podiže se parohijski dom Srpske pravoslavne crkve u okviru parcele crkve, koji svojom monumentalnošću i stilskim karakteristikama značajno doprinosi ambijentalnom izgledu centra sela u estetskom smislu.
Ž. Balaban
