Biciklom kroz Vojvodinu: Stara Pazova

U Staroj Pazovi, potpuno druga priča - zgrada je potpuno sređena, čekaonica čista, sa ekranima na kojima se nalaze polasci vozova za Novi Sad i Beograd.

Železnička stanica Stara Pazova predstavlja jedan od najvećih pružnih čvorova i raskršća u okruženju, kroz koji je prvi voz prošao još 1873. Prva zgrada železničke stanice podignuta je 1883. i predstavljala je jednu od najlepših građevina na ruti „Orijent ekspresa” Pariz–Carigrad.

Današnja stanična zgrada sagrađena je između dva rata i sve donedavno bila je zapuštena da bi sada, u sklopu sređivanja svih stanica na liniji Beograd - Novi Sad, bila potpuno rekonstruisana. U dvorištu stanice napravljeno je i igralište za decu na kojem zatičemo nekoliko penzionera sa unucima. Putnici iz voza ispred igrališta mogu da vide veliko srce napravljeno od sitnog kamena obojenog u boje srpske zastave.

Produžavamo dalje i stižemo do Kuće narodnog heroja Janka Čmelika u ulici Janka Čmelika br. 62. Sagrađena je u prvoj polovini 20. veka i predstavlja karakterističan tip seoske arhitekture ovih prostora. Stavljena je pod zaštitu države 1950. kako bi se sačuvala uspomena na ovog prvoborca narodnog ustanka. Na objektu sa ulične strane postavljena je zvezda petokraka crvene boje ispod koje je crna mermerna ploča sa sledećim natpisom: “U ovoj kući rodio se i živeo Janko Čmelik (1905-1942) sekretar mesnog i sreskog komiteta KPJ za Staru Pazovu, član okružnog komiteta KPJ i član biroa PK KPJ za Vojvodinu. Streljan 12. maja 1942. god. u Sremskoj Mitrovici. Za izvanredno, hrabro držanje pred neprijateljem proglašen za narodnog heroja 25. oktobra 1943”.

Janko Čmelik potiče iz siromašne seljačke porodice. Završio je četiri razreda osnovne škole, a kasnije i tri razreda večernje. Bavio se zemljoradnjom i vinogradarstvom. Uživao je ugled naprednog poljoprivrednika i domaćina. Radio je kao najamni radnik i rano stupio u radnički pokret. Član Komunističke partije Jugoslavije bio je od 1935. godine i u svom kraju se isticao u radu legalnih i ilegalnih organizacija, kao i angažovanjem na unapređenju zadrugarstva. Njegovom zaslugom su u Staroj Pazovi, preorane ledine i pašnjaci, isparcelisane zajednice i podeljene siromašnim porodicama, da bi mogle da prehrane decu. Bio je aktivan u Slovačkoj čitaonici, a jedno vreme je bio i sekretar tadašnje podružnice Slovačkog narodnog doma, gde se okupljala radnička i seoska omladina, u borbi protiv režima. Posle bekstva iz zarobljeništva 1941. vratio se u rodni kraj gde je osnovao partizansku desetinu, a zatim učestvovao i u osnivanju Podunavskog partizanskog odreda. Novembra 1941. pao je u ruke ustašama, posle “velike provale”. Ranjen je u pokušaju bekstva, mučen najpre u pazovačkom zatvoru i bolnici (ustaški agenti su mu pucali u tek zaraslu ranu), a zatim u zatvoru (stvrdlom su mu bušili i gulili kosti), sve do streljanja 12. maja 1942. godine u Sremskoj Mitrovici…

Turistička organizacija opštine Stara Pazova u saradnji sa Zavičajnim muzejom u Rumi, a pod pokroviteljstvom Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije oformila 2020. Zavičajnu zbirku u okviru kuće Janka Čmelika. Pored postavke vezane za život i borbu Janka Čmelika, u objektu se nalazi i postavka o životu staropazovačkih Slovaka i Srba starosedelaca, a sama zbirka broji preko 3.000 artefakta.

Odlazimo ka centru mesta i na glavnoj raskrsnici odmah nam pogled skreće na zgradu u kojoj je nekada bila štedionica veleposednika Nikole Petrovića sagrađena 1905. Zgrada je pravougaona sa zasečenim uglom u prizemlju, dok se na spratnom delu nalazi izbačeni trostrani erker iznad koga je ukrasno kube. Zgrada nekadašnje štedionice zajedno sa hotelom preko puta i Evangeličkom crkvom (lociranom dijagonalno) koja je iz druge polovine 18. veka, čini izvanrednu arhitektonsku celinu. U zgradi se danas nalazi Poreska uprava filijala Stara Pazova…

Interesujem se šta se desilo sa porodicom Petrović koja je Staroj Pazovi ostavila ovakve bisere arhitekture i nailazim na podatak da je Viši sud u Beogradu polovinom 2015. doneo rešenje o rehabilitaciji Nikolinog sina Save Petrovića iz Stare Pazove. Sava je, kako piše u sudskom rešenju, 21. oktobra 1944. odveden iz svoje kuće i ubijen na nepoznatom mestu u staropazovačkom ataru, a veče pre nego što je odveden i ubijen, u svojoj kući ugostio je maršala Sovjetskog Saveza Tolbuhina, iz čega sud zaključuje da mu se tada verovalo. Advokat Dušan Nikolajević, jedan od podnosilaca zahteva i pravni punomoćnik kaže da ranije nije bilo ni pravnih ni političkih uslova za rehabilitaciju i da je npr. Sava Petrović tek pre dve godine upisan u matičnu knjigu umrlih.

Porodica Petrović ostavila je vrednu zaostavštinu. Devet kuća, otvoreni bazen, hotel u Slankamenu, hektare zemlje, i sve to je konfiskovano. Nekadašnji hotel „Srem”, zgrada sadašnje Poreske uprave, Tehnička škola u Staroj Pazovi, Petrović salaš. Advokat Nikolajević, punomoćnik svojih rođaka, osporava čin konfiskacije i navodi da je Konfiskacija kazna u krivičnom postupku a u ovom slučaju nije ni bilo postupka. Rehabilitacija povlači imovinska prava sledbenika, na povraćaj imovine, odnosno pravičnu nadoknadu, a imovina se po najslobodnijoj proceni meri desetinama miliona evra…

Idemo dalje niz ulicu i nailazimo na još jednu raskošnu građevinu. Reč je o zgradi sadašnje Tehničke škole u Svetosavskoj ulici br. 5 u Staroj Pazovi zabeležena je u istoriji pazovačke arhitekture kao primer reprezentativne porodične kuće iz 1905. sagrađene za bogatog naručioca. Njen prvi vlasnik bio je naravno Nikola Petrović, bankar, narodni poslanik i veleposednik. S obzirom na velike materijalne mogućnosti, podigao je reprezentativnu prizemnu kuću u duhu eklektike. Otac Nikole Petrovića bio je veliki župan, a svog sina dao je na školovanje u Novi Sad, Budim i Šopronj. Trgovačku akademiju završio je u Beču.

Nedaleko je i zgrada Župnog dvora Slovačke evangeličke crkve koja je sagrađena 1894. a nekada je služila kao dom svešteničke porodice dok se danas se u njoj nalazi Centralni arhiv slovačke evangeličke crkve u Srbiji. Ovaj dvor je takođe i rodna kuća Vladimira Hurbana slovačkog sveštenika, dramaturga i moderniste.

Hronika pazovačkog groblja

Kada smo došli na groblje u Staroj Pazovi u toku je bila sahrana pa su asocijacije na scene iz „Ko to tamo peva” i „Maratonaca” bile neizbežne. Milivoj i ja smo žustro pričali o istoriji koja se iščitava sa nadgrobnih spomenika dok su nas Dragana i Dragan stalno utišavali „jer je sahrana u toku”. Ovde se pravoslavci i protestanti sahranjuju jedni do drugih a odmah pored je i Jevrejsko groblje.

Na protestantskim grobovima primećujem karakterističnu praksu koju sam uočio u još nekim slovačkim mestima u Sremu: sa prednje strane nalaze sa „zvanične fotografije” dok na poleđini spomenika stoji neka vrsta „cover photo„ na kojoj je pokojnik u nekom opuštenom izdanju, fotografija celog tela, u narodnoj nošnji, na konju, u lovu...

Na grobu jedne Slovakinje - neko je ostavio jabuku a naišli smo i na nekoliko nadgrobnih spomenika Belih Rusa. Zanimljivo je da je na grobu jednog od njih, Mihaila Artipoviča Fostihova, nastavnika gimnazije koji je umro u Beogradu 1966. napisano da se rodio 1886. - u SSSR-u. Iako je na spomeniku bio krst a ne crvena zvezda, Carska Rusija se nije smela pominjati ni na groblju.

U arhivama Slovačke evangeličke crkve a.v. nalazi se bogata zbirka rukopisa, zapisnika, fotografija, štampe i crkvenih knjiga. Najstarija knjiga je iz 1583. a u arhivu se nalazi Jevanđelje Svetog Marka iz perioda kada su se Slovaci doseljavali na prostore Srbije. Takođe se u arhivu nalazi Novi zavet Vuka Stefanovića Karadžića i Stari zavet i Psalmi Đure Daničića kao i brojna izdanja na mnogim jezicima (aramejski, španski, kineski, ruski, latinski…) Zgrada Arhiva u Staroj Pazovi predstavlja nepokretnost koja se nalazi pod prethodnom zaštitom države Srbije.

Gotovo u svakoj ulici u Staroj Pazovi nailazimo na sećanja na poginule u NOB i žrtve fašističkog terora - spomenike, table, rodne kuće heroja...

Spomenik narodnom heroju Janku Čmeliku u gradskom parku podignut je 1948. a delo je srpskog vajara i slikara Stevana Bodnarova (1905 –1993) iz Beograda. Izliven je u radionici „Plastika“ u Beogradu. Spomenik je izrađen od betona, mermera i bronze. Na postolju visine 1,25 m nalazi se bronzana figura visine 2,35 m. Na prednjem delu spomenika stoji tekst na slovačkom i srpskom jeziku „Janko Čmelik narodni heroj“ a između ta dva teksta je zvezda petokraka. Na desnoj i levoj strani naknadno su postavljene dve bele mermerne ploče, 7. jula 1949. na slovačkom i srpskom jeziku: „Na primerima narodnih heroja vaspitaće se pokolenja nove socijalističke Jugoslavije.“

Spomenik žrtvama fašističkog terora je postavljen u centru Stare Pazove u Svetosavskoj ulici (ispred srednje Tehničke škole). Podignut je 1974. a posvećen svim žrtvama stradalim tokom Drugog svetskog rata. Spada u memorijalne komplekse, spomenike i spomen obeležja koja se nalaze pod zaštitom države. Pored imena poginulih boraca iz Stare Pazove u NOR-u i žrtava fašističkog terora iz Stare Pazove od 1941-1945. stoji i da je na tom mestu ranjen Narodni heroj Janko Čmelik 1941. Na sredini spomenika ispisan je tekst na srpskom i slovačkom jeziku povodom tridesetogodišnjice oslobođenja grada, građana Stare Pazove 21.10.1974:

„Mi smo pali za ono

što ste vi zauvek stekli,

da buktinju pronosi svaka nova smena.

Mi ne ćutimo ni sad,

no mi smo reč svoju rekli.

Rekli za sva vremena“.

U jednoj od sporednih ulica (Partizanska 42) nalazi se kuća porodice Vajđik koja predstavlja lep primer slovačke zadružne kuće, iz prve polovine 20. veka (1925) sa bogatom dekoracijom na fasadi. U dvorištu se nalazi i dobro očuvana kotobanja. Fasada sa kombinacijom „slovački plave” i zlatno-žute boje sa ukrasima i keramičkim pločicama daje puni ugođaj panonske pastorale.

Robert Čoban