Biciklom kroz Vojvodinu: Šangaj, Kać i Budisava

Petinu od oko 1.800 stanovnika Šangaja čine Romi čije kuće su ukrašene karakterističnim figurama konja i drugih životinja. Tu su i mala crkva, škola, ambulanta, fudbalski teren na kojem je danas igrao ovdašnji klub „Jedinstvo” protiv ekipe iz Gardinovaca.

Nekadašnje ime ovog dela grada bilo je Vrbak i tu se dolazilo na đurđevdanski i majski uranak. Naselje je počelo da se gradi krajem 19. veka, a ime je dobilo po bifeu „Šangaj”, koji je u naselju sagradio Tihomir Brančić. Između dva svetska rata, zvalo se Brančićevo naselje, po prezimenu vlasnika pomenutog bifea

Stari Šangaj je 1940. imao 150 kuća, a usled problema sa poplavama, gradska uprava je odlučila da stanovnici naselja treba da se presele na Klisu i Slanu Baru. Deo stanovništva se tada odselio, ali neki su se vratili i obnovili svoje kuće u naselju, tako da je 1941. Stari Šangaj imao svega pedesetak kuća. Pod okupacijom neki stanovnici Šangaja, pretežno Romi, stradali su u Raciji 1942. Nova posleratna jugoslovenska vlast koristila je za ovo naselje zvanični naziv „Ratno ostrvo“. Polovinom pedesetih godina 20. veka tu je bilo gotovo 200 kuća.

Nova epoha u istoriji naselja počinje 1957. kada je doneta odluka da se na mestu tadašnjeg naselja izgradi Žeželjev most i mlinsko-industrijski kompleks „Danubijus“, što je podrazumevalo i izmeštanje korita kanala DTD, sa novim ušćem. Naselje „Ratno ostrvo“ (Šangaj) tada je izmešteno na novu „privremenu“ lokaciju, gde se i danas nalazi.

Do 1959. su već svi, uz novčanu nadoknadu, prešli iz Starog Šangaja i izgradili kuće na novoj lokaciji, tada zvanoj „Kalište“ (ovaj naziv dolazi od turske reči „kale“ - tvrđava, odnosno od nekadašnje turske tvrđave koja se ovde nalazila). Iz starog Šangaja u novi se preselilo oko 100 porodica, dok su se ostali raselili po gradu. Tada su Šangajci svoje novo naselje nazvali „Kidričevo“, po narodnom heroju i komunističkom funkcioneru Borisu Kidriču. Gradska vlast nije prihvatila to ime, smatrajući da će lik i delo ovog revolucionara biti uniženo time što će jedno ovakvo neugledno naselje nositi naziv po njemu. Zbog toga je na zboru građana u Šangaju, 1961. izglasano da se naselje zvanično zove opštepoznatim imenom u narodu - Šangaj po kafani koja već tada nije više postojala.

Prolazimo kroz naselje, levo od nas je rafinerija, preko nadvožnjaka premošćavamo auto-put, gusta šuma nam je sa leve strane, plantaže voća sa desne i uskoro ulazimo u Kać.

Stižemo u centar sela, prolazimo pored Svetosavskog doma i pred nama je lepa pravoslavna crkva građena je u periodu od 1841. do 1844. na mestu starijeg hrama iz 18. veka. Glavni zidar bio je Franc Šmaus iz Velikog Bečkereka, današnjeg Zrenjanina.

Sima Miletić i sin mu Damjan sagradili su 1790. vodenicu na Dunavu kod Kaća. U isto vreme postojale su još dve vodenice na kaćkoj strani Dunava. U 19. veku selo je imalo i dve vetrenjače, a između dva rata izgrađen je mlin koji je radio sve do 1964. Iz istog vremena je i ciglana koja i danas radi. Pošto je glavna privredna grana u Kaću zemljoradnja, dve zadruge su osnovane početkom 20. stoleća - prva 1902, a prestale su sa radom 1941. Srpska kaćka štedionica kao zadruga osnovana je 1906.

Prvi voz kroz kaćku železničku stanicu prošao je 1899. Poštanski i telegrafski saobraćaj postoji od kraja 19. veka, automatska telefonska centrala puštena je u rad 1971,  a selo je elektrificirano 1953.

Složenu rezbariju na ikonostasu uradio je 1863. Miloš Dević iz Bačke Palanke, a ikone na ikonostasu, pevnicama, Bogorodičinom i Vladičanskom tronu naslikao je Đorđe Rakić iz Neština, u čijem radu se prepoznaje uticaj Nikole Aleksića. Zidne kompozicije izveo je 1886. Dimitrije Petrović, novosadski slikar.

Nad česmom ispred crkve nagnuta romska devojčica: „Svakog dana ovde pijem vodu!” Žena koja je spremala u crkvi uputila nas je na malu katoličku ili kako ona reče „mađarsku” crkvu nekoliko ulica dalje.

Prvi pomen Kaća je iz vremena Arpadovaca, 1276. godine. Smatra se da je mesto dobilo ime po keltskoj reči u značenju nasip ili utvrđenje, što se povezuje sa imenom Kac u zapisu iz 1332. U tursko doba Kać je pripadao titelskoj nahiji segedinskoga sanyaka. U prvom popisu iz turskih deftera 1554. je imao 19 domova. Kać je početkom 19. veka imao tri svratišta (krčma za točenje pića i za prijem gostiju). Prvo, „Kod zelenog krsta“, 1828. otvorio je Tima Vemić.

Pred Prvi svetski rat u Kaću je živelo 3.150 Srba, 800 Nemaca i 150 Mađara. Posle rata broj stanovnika je u stalnom porastu. Nemci su se 1944. iselili u Nemačku, a u njihove kuće tokom kolonizacije uselilo se 180 porodica iz Bosne i dvadesetak iz okoline Šida.

U Kaću se nalazi jedina katolička crkva u Subotičkoj biskupiji posvećena svetom Mateju. Kako novinar Marko Tucakov prenosi reči župnika koji dolazi iz Budisave da drži mise, u ovom mestu živi oko 150 katolika, Hrvata i Mađara (poreklom uglavnom posleratnih naseljenika). U centru mesta nalazi se i spomenik žrtvama fašističkog terora u Drugom svetskom ratu kao i tabla sa imenima Kaćana poginulih u ratovima devedesetih.

Na izlasku iz Kaća prema Budisavi sa leve strane vidimo putokaz za manastir pa skrećemo u tom pravcu. Prvo što uočavate kada prođete kroz kapiju ženskog Manastira Vaskrsenja Hristova u Kaću su raskošne freske i mozaici. Manastir koji pripada Eparhiji bačkoj Srpske pravoslane crkve, nalazi se u četvrti zvanoj Sunčani breg.

Kažu da je podignut velikim zauzimanjem Episkopa bačkog Irineja Bulovića i monahinje Porfirije. Temelji su izliveni 2007. i centralni hram manastira još uvek nije gotov. Građen je u stilu svetogorskih manastira sa kapijom i ogradama koje opasuju ceo manastirski kompleks. Hodnici i crkvica unutar zgrade konaka oslikani su zaista spektakularno različitim prizorima iz Starog i Novog zaveta.

Desetak minuta kasnije, stižemo u Budisavu, najmlađe selo u Šajkaškoj i jedino koje je pravljeno „da bude mađarsko“. Naime, kako se u vreme Austrougarske strogo vodilo računa da nijedna nacija snagom i brojem ne pretegne previše na svoju stranu, carska vlast je pažljivo pratila situaciju na terenu.

Kada su krajem 19. veka videli da su se na potezu od Titela prema Novom Sadu Srbi „razmahali”, vlast je odlučila da iskrči lokalnu šumu i na toj zemlji napravi selo u kom će naseliti isključivo Mađare. Kako doseljeni Mađari nisu imali dovoljno kapitala i ekonomske moći trebalo ih je malo “podržati”. Tako su stigli i Nemci. Istorijski podaci dalje kažu: 1884. u koviljskom ataru ugarske vlasti naselile su prve mađarske i nemačke porodice. Kolonizaciju je pokrenuo izvesni Janoš Hankonji 1883. na erarijalnom (državnom) zemljištu. Hankonji je u ime naseljeničkog udruženja od ugarskog predsednika vlade Kalmana Tise zatražio da pomogne kolonizaciju Mađara i Nemaca. Tisa je, u skladu sa tadašnjom politikom mađarizacije šajkaških krajeva, iz državne kase odobrio 120.000 forinti i kolonisti, mahom bezemljaši iz bačke županije, dobili su i besplatnu građu za podizanje kuća. Šuma je 1884. iskrčena uz pomoć stručnjaka iz Kranjske i selo je 1885. već bilo izgrađeno. U znak zahvalnosti prema ugarskom dobročinitelju, predsedniku vlade, žitelji su mu nadenuli novo ime, koje je bilo i zvanično – Tisakalmanfalva. Posle Prvog svetskog rata vraćeno mu je prvobitno ime po šumi Budisava na čijoj krčevini je nastalo.

U selu se nalaze tri crkve. Katolička je podignuta 1908, pravoslavna preko puta nje je novijeg datuma, odmah uz nju je reformatska, a četvrta, evangelistička crkva koja je pripadala ovdašnjim Nemcima, srušena je 1946.

Katolička crkva Gospe od Mađara čiji toranj možete da vidite među krošnjama i krovovima kuća sa auto-puta, izbliza izgleda kao da se nalazi u nekom alpskom selu Južnog Tirola, a ne u bačkoj ravnici. Vrata su bila zaključana ali na Fejsbuk stranici župe koju vodi ovdašnji sveštenik Tibor Seleši nalazi se veliki broj fotografija na kojima se vidi lepo uređena unutrašnjost crkve. Ispred hrama nalazi se spomenik meštanima Budisave poginulim u Prvom svetskom ratu, po svoj prilici na ratištima u Galiciji. Na vrhu stuba, pogađate - Turul, mitska ptica koja je predvodila Mađare kada su pre više od 11 vekova dolazili u Panonsku niziju.

Robert Čoban