BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Ruski Krstur i Lalić

Rusinska grkokatolička crkva u podignuta je 1784. godine, da bi današnji izgled dobila u obnovi 1836. Od 2003. Ruski Krstur je centar grkokatoličkog apostolskog egzarhata, koji je 2018. uzdignut na stepen Krsturske eparhije, čime je crkva Svetog Nikole postala katedrala (saborna crkva).

Crkva je posvećena Prenosu moštiju Svetog Nikolaja. Dugačka je 42 a široka 13,30 metara. Debljina zidova je 1,50 metara. Bogata rezbarija ikonostasne pregrade rad je Aksentija Markovića iz 1791. Za izradu ikona angažovan je tri godine kasnije Arsenije Teodorović, koji je takođe autor predstava na pevnicama i arhijerejskom tronu. Zidnu dekoraciju oslikao je 1936. Milenko Đurić. Mene posebno fascinira lavirint klupa kakav do sada nisam video ni u jednoj crkvi.

Crkvena zvona su odnesena iz crkve za vreme Prvog svetskog rata. Nova zvona su nabavljena 1922. Najveće zvono ima 1.500 kilograma i nazvano je po Svetom Petru. Sledeće po veličini zvono nosi ime Svetog Georgija i ima 850 kilograma, potom Sv. Nikola 400 kilograma, Sv. Jovan 200 kilograma i zvono koje se zove sv. Mihajlo, 100 kilograma.

U toku posete Mirjane Marković Ruskom Krsturu 1997. počelo je nevreme i pao je krst sa tornja crkve. Meštani a i neki drugi verovali su da je to bio znak skorog silaska sa vlasti porodice Milošević.

Prašnjave drvene stepenice (više lotre) vode nas pored natipisa urezanih u zidove još tridesetih i četrdesetih - u toranj grkokatoličke katedrale. Ljubazni sveštenik otključao nam je ulaz u “kor”, balkonski deo crkve iz kojeg stepenice vode u toranj sa kojeg ogromna zvona pozivaju vernike ovog većinski rusinskog mesta na liturgije...

Posle pentranja po tornju sedamo u prostorije župnog ureda, knjige i časopisi na rusinskom na sve strane. Sveštenik mi kaže kako je dr Juraj Pavić, deda mog prijatelja Nina Pavića, poznatog izdavača iz Hrvatske - bio sveštenik u Ruskom Krsturu i bavio se prevodom svetih knjiga na rusinski.

Ruski Krstur je po popisu iz 2011. imao 4.585 stanovnika, od kojih su 85% pripadnici rusinske nacionalnosti. Prema rečima sveštenika, oko 30% mladih otišlo je u proteklih 20 godina u Kanadu što je dosta uticalo na natalitet u selu. Međutim, Ruski Krstur je u toku današnje vožnje bio jedino selo u kojem smo na ulicama videli mnogo dece koja se igraju, voze bicikle... Svi u selu pohađaju nastavu na rusinskom jeziku od predškolskog obrazovanja preko osnovne škole do gimnazije. Nakon toga imaju mogućnost da upišu studije rusinskog jezika na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu... Rusini su jedna od najmanjih nacionalnih zajednica u Vojvodini ali veoma ljubomorno čuvaju svoje običaje, jezik, veru, jela... Prema nedavnoj ispovesti u “Nedeljniku”, u Ruskom Krsturu je rođena i ovde je provela detinjstvo (majka Rusinka, otac Jevrej) glumica Danijela Štajnfeld. Ona je ispričala kako svoje “intelektulano detinjstvo na selu” pamti po tome što je pre podne radila na njivi a popodne svirala klavir.

Dogovaramo se Željkom da se vidimo popodne, na kraju današnje ture, kaže ovdašnje žene će nam spremiti rusinske specijalitete.

Napuštamo Ruski Krstur i nastavljamu u pravcu Lalića. Sa desne strane ostaje nam putokaz za svetište “Vodica” koje ćemo da posetimo na kraju današnjeg putovanja.

Na ulasku u selo nalazi se trojezična tabla Lalić (srpski) Lalič (slovački), Liliomos (mađarski). Mesto pripada opštini Odžaci, prema popisu iz 2011. ima 1.343 stanovnika, polovina njih su Srbi, druga plovina Slovaci. Obe crkve - i pravoslavna i slovačka evangelistička kada smo mi bili u selu bile su zaključane. U centru mesta je i spomenik partizanima a na zgradi Mesne zajednice i dalje stoji grb SFRJ. Preko puta pravoslavne crkve - izvaljena pumpa nekadašnjeg arteskog bunara, nešto dalje niz ulicu jedan čovek hrani ćurke u kavezu na travi...

Tražimo Etno-kuću koja se ne nalazi na adresi naznačenoj na internetu. Posle nekoliko uputstava na srpskom i slovačkom stižemo do prizemljuše u Ulici Maršala Tita. Zaključana je. Žena u prvoj kući do nje upućuje nas na sledeću komšinicu koja je članica udruženja “Majčino srce” koje je otvorilo ovu etno-kuću još 2007. ali na drugoj lokaciji pa je pre par godina preseljena u ovaj objekat.

Ljubazna Katarina, članica udruženja koja živi dve kuće dalje, nakon što je zbrinula svoju 90-godišnji majku, došla je da nam pokaže kuću. U kući se nalaze soba, kupatilo i ostava. Dvorište ima poseban značaj, jer prikazuje nekoliko celina ondašnjeg života, kao što su spravljanje odeće od kudelje do gotovog proizvoda, dobijanje vina i rakije, kao i predmete se kojima se obrađivala vojvođanska ravnica (kola, plugovi, rala, drljače…).

Pored ovih predmeta ističu se i kolevka, šivaća mašina, preslice, venac za mladu i brojne slike. U kuhinji pored improvizovane seljačke peći nalazi se kredenac, posuđe, šoljice, umivaonik a zidovi su prekriveni ručnim radovima i tredicionalnim molerajem. Najvredniji i najstariji predmet u kući je dizalica za točak koju su Slovaci u doba seobe, pre 250 godina, doneli iz Slovačke.

Katarina mi pokazuje slike sa prošlogodišnje smotre narodnih nošnji i običaja na kojoj osim Slovaka i Srba iz Lalića učestvuju i kulturnoumetnička društva iz drugih sela Opštine Odžaci - poput Mađara iz Bogojeva ili potomaka doseljenih Vranjanaca iz Karavukova.

Nastavljamo ka Odžacima, Bačkom Gračacu, Bačkom Brestovcu i Kruščiću kojima ću posvetiti sledeću reportažu. Za kraj - utisci o popodnevnom povratku u Ruski Krstur. U kući koja pripada samostanu koji se nalazi iza crkvene porte, Dragana i mene dočekuje Željko sa dve meštanke, domaćice koje su nam spremile karakteristične rusinske specijalitete: paradičovu jušku (supa od paradajza sa taranama) i kapušćaniki (testo punjeno kupusom) zasladili smo na kraju smokvama! Pričaju nam o festivalu “Crvena ruža” koji se ove godine od 13. do 15. avgusta po 60. jubilnari put organizuje u Ruskom Krsturu.

Dogovaramo se da u društvo jedne od meštanki odemo do svetilišta “Vodica” koje se nalazi na dva kilometra od sela. Dok siti i zadovoljni izlazimo iz njihovog dvorišta uočavam krov nečega što liči na dvorac.

To što je ispred nas, zapravo je zgrada škole iz 1913. za koju je vezana interesantna priča o nastanku. Naime, izgradnju „Zamka“ naložila je tadašnja Austrougarska, ali na putu do Krstura planovi gradnje su se izmešali, pa je u Krstur stigao plan izgradnje zgrade koja je predviđena za gradnju negde u planinskim krajevima Transilvanije koja je bila takođe u sastavu iste države.

Zbog toga ova zgrada i danas odstupa od autentične gradnje u okruženju. U tom prostoru pored osnovne i srednje škole “Petro Kuzmjak” sada je sedište i Nacionalnog saveta Rusina, a takođe postoji i mala etnografska zbirka – postavka fotografija, alata za stare zanate-preradu konoplje (koju su tkali i od nje izrađivali prekrivače, platno, marame, šalove), tapetariju i uzgajanje paprike (crvene babure).

U dvorištu „Zamka“ je spomenik Havrilu Kosteljniku, doktoru filozofije i svešteniku, koji je 1923. izdao gramatiku rusinskog jezika, kao najmlađeg pisanog jezika na svetu („Vuk Karadžić i Dositej Obradović u jednom čoveku“). Ubijen je 1948. u Staljinovom ŠSR-u.

Na kraju današnje ture stižemo u Vodicu, mesto na kojem se prema predanju 1817. Bogorodica ukazala dvema devojčicama iz Ruskog Krstura. Tu je danas crkva i svetište koje posećuju mnogi hodočasnici grkokatoličke veroispovesti, ali i drugi vernici koji piju vodu iz bunara na mestu ukazanja za koju se veruje da je lekovita.

Ovde je kamen koji je donet iz Lurda, verovatno najpoznatijeg mesta ukazanja Bogorodice. Ispred crkve je kip koji je 1902. podigao Filip Gerber iz Kule kome je ćerka ozdravila nakon posete Vodici. Penjemo se u toranj crkve, meštanka pokazuje Draganu kako se pravilno zvoni - kada se povuče konopac, zadrži se par sekundi da “zvono radi”, pa tek onda pusti. Priča nam i kako čovek koji pazi na svetište nema jednu ruku i da je tako jednoruk nedavno okrečio celu crkvu.

n Robert Čoban