BICIKLOM KROZ VOJVODINU – BAČKO GRADIŠTE Baka Mira sedi na klupi, hrani pčelu i seća se lepših dana

Selo danas ostavlja prilično sumornu sliku - puno je praznih kuća, mnogi objekti u centru su zatvoreni i išarani grafitima. A nekad je ovo bilo veliko i bogato mesto o čemu svedoče razglednice iz ne tako davne prošlosti kada je pre 40 godina centar mesta izgledao kao bašta nekog francuskog dvorca.

A istorija sela počinje u 14. veku, kada je kralj Žigmund Luksemburški, 1387. godine, porodici Gorjanski poklonio zemlju na kojoj je danas Bačko Gradište. U tursko doba pripadalo je segedinskoj nahiji. Po oslobođenju od Turaka Bačko Gradište je postalo šanac u Potiskoj granici. Godine 1720. bilo je još potpuno srpsko mesto i imalo je 39 popisanih prijavljenih domova. Posle razvojačenja Potiske granice počelo je naseljavanje Mađara koji do početka 20. veka postaju većinsko stanovništvo sela. Nakon stradanja u Revoluiciji 1848/49. počinje ubrzani razvoj mesta koji je trajao uz manje uspone i padove sve do pre 20 godina.

Tada je u procesu tranzicije zatvoren veliki broj industrijskih pogona, mlađi stanovnici odlaze - Srbi u Novi Sad i druge veće gradove a Mađari sa EU-pasošima širom Evrope. Ostaju staračka domaćinstva i veliki broj Roma, od kojih su mnogi, nakon readmisije iz Zapadne Evrope pre 13 godina (prema ugovoru potpisanom između Srbije i EU koji je stupio na snagu 1. januar 2008) - dobili prazne kuće baš u Bačkom Gradištu.

Bio je ponedeljak oko 13 časova kada smo stigli u centar Bačkog Gradišta. Centar je bio gotovo potpuno prazan, na ulici smo sreli nekoliko romske dečice i jednu devojčicu koja mi na pitanje:  „Odakle si?”, kao iz topa odgovara: „Iz Kine!” Kasnije mi kaže da su njeni roditelji tu više od deset godina, otac radi u jednoj firmi u Bačkom Petrovcu. Centrom dominira spomenik palima u NOB-u i žrtvama fašističkog terora, a tu je i napuštena diskoteka romantičnog imena “Eskobar” kao i neispravni arteski bunar.

Zgrada Mesne zajednice u Bačkom Gradištu pomalo je oronula secesijska lepotica iz 1907. sa srpskom i mađarskom zastavom koje su istaknute na balkonu. U objektu se nalaze i kancelarije policije, matičara, udruženja lovaca…

Prema popisu iz 2011. u selu živi 5.110 stanovnika, pođednak je broj Srba i Mađara. Podaci popisa 2022. još nisu objavljeni ali ako se ima na umu da je cela opština Bečej kojoj Bačko Gradište pripada - između dva popisa izgubila 6.269 stanovnika ili čak 17%, nije teško pretpostaviti da u ovom momentu u selu “na spavanju” nema više od 4.000 stanovnika ali i da se broj Roma približio broju Srba i Mađara.

U Bačkom Gradištu je nekada postojao i jevrejski hram – sinagoga. Nalazila se pored sadašnje ambulante u selu. O tome kada su tačno Jevreji počeli da naseljavaju ovaj deo ne zna se mnogo, ali se zna toliko da im je naseljavanje bilo ‘’olakšano’’ ukazima Marije Terezije i njenog naslednika Josifa, sredinom 18. veka. U ono vreme, ovi krajevi su bili dosta prometni, zbog trgovine, a Jevrejima je bilo omogućeno da se bave zanatstvom, poljoprivredom, trgovinom i da se školuju. Na samom početku 19. veka imali su i svog rabina Vebera, u Bečeju.

Godine 1813. ih je bilo 15, a 1826. taj se broj popeo na 108, da bi 1880. u mestu živeo 181 Jevrejin.

Nova sinagoga je podignuta u Velikom sokaku, pored jevrejske osnovne škole, uvučena sa uličnog fronta i ograđena ogradom od kovanog gvožđa i punom gvozdenom kapijom i kapijom za vernike.

U dvorištu se nalazila kuća u kojoj je stanovao kantor, a učitelj je imao stan u školskoj zgradi. Zgrada škole je visokoparterna kuća izgrađena u stilu jednostavne varijante ranog istoricizma.  Za vreme gradnje sinagoge 1890. kantor je bio Jakob Hercog, a poslednji, Šandor Pilišer, ubijen je u Holokaustu. Zgrada sinagoge je prodata i konačno porušena 1955. nakon što su se malobrojni Jevreji koji su preživeli Holokaust - iselili u Izrael.

Kako čujemo od meštana, u Osnovnoj školi “Svetozar Marković” nastava se odvija na srpskom i mađarskom jeziku. U razredima na srpskom jeziku kao i u velikom broju drugih osnovnih škola u Vojvodini - većinu učenika čine romska deca. Od stranih jezika u školi se uče nemački i engleski.

Ispred jedne od najvećih i najlepše održavanih privatnih kuća u Bačkom Gradištu, odmah do seoske biblioteke, na klupi sedi baka Mira. Kaže da je njen deda sagradio kuću početkom 20. veka a porodica je došla ovde u 18. veku. Jedinica je, nikada se nije udavala, kaže da je invalid od rođenja, babica joj je 1945. na kraju rata, dok je porađala njenu majku - povredila kuk pa ceo život hramlje. Pita me: „Jel` znaš šta sada radim?” Sležem ramenima, a baka Mira veli: „Hranim pčelu! Dok sam sedela na klupi doletela je jedna pčela koju je toplo vreme u novembru izmamilo napolje. Otišla sam u kuću, donela malo meda i dala joj da se nahrani!”

Baka Mira je svedok istorije ovog sela proteklih bezmalo osam decenija, kaže da se seća lepših dana kada je u Bačkom Gradištu radilo čak pet osnovnih škola i sve je vrvelo od dece i života.

Za sedam dana na ovom mestu nastavak priče o Bačkom Gradištu - o rimokatoličkoj i pravoslavnoj crkvi, zatvorenoj Železničkoj stanici, misterioznom brdu Čontalom i jednom starom džuboksu u kafiću “Kornjača”.

Robert Čoban