Marija Jovanović, dobrotvorka i delegat Velike narodne skupštine

Svih 757 delegata u 211 političkih opština, naime, izabrani su voljom ljudi na velikim zborovima u tim oblastima, nezavisno od polne, nacionalne i klasne pripadnosti. Jedini uslov je bio da je delegat navršio 20 godina. Do tada su u Austrougarskoj pravo glasa imali samo muškarci koji su plaćali porez. 

Tako je u tih 211 političkih opština izglasano i sedam društveno aktivnih žena: Milica Tomić, Mara Malagurski, Marija Jovanović, Katica Rajčić, Olga Stanković, Anastazija Manojlović i Manda Sudarević.  One su pre sto godina svojim pravom glasa na velikoj narodnoj skupštini utrle put emencipaciji žena u ovom delu Evrope. Posle Velike narodne skupštine, žene u Srbiji nisu i formalno dobile pravo glasa, iako su na tome insistirale pojedine partije. Prilika da učestvuju u političkom životu našim ženama je pružena tek 1945. godine. 

O tim ženama ostalo je malo istorijskih zapisa, osim Milice Tomić, kćerke Svetozara Miletića i supruge Jaše Tomića, i Mare Malagurski Đorđević, čiji suprug je bio senator s veoma dobrim pozicijama u kraljevskom dvoru. 

Tom temom u svom istraživačkom radu bavila se i dr Ivana Spasović, arhivistkinja-istoričarka Srpske akademije nauka i umetnosti. Njeno istraživanje o Pančevki Mariji Jovanović (1853─1939) prošle godine je objavio sajt „Ecofeminizam“. Po objavljenim podacima, Marija Jovanović, devojačko Baraković, rođena je u Begeču na Dunavu. Udavala se tri puta: za Nikolu Stojakovića u Bačku Palanku, zatim za veleposednika Vasu Radosavljevića iz Tomaševca i na kraju za čuvenog izdavača Kamenka Jovanovića u Pančevu, kome je to u 69. godini života bio to drugi brak. Marija je bila jedanaest godina mlađa od njega i nadživela ga je 23 godine.

Braća Jovanović, Kamenko i Pavle, bili su štampari, rodoljubi i dobrotvori. Kamenko je bio pristalica Miletićeve stranke, poslanik na Srpskom narodnom i crkvenom saboru. Braća Jovanović su pomagali srpstvo, dve kuće u Pančevu su ostavili Crkvenoj opštini kao zakladu koja je trebalo da stupi na snagu posle smrti Pavlove supruge Sofije i Kamenkove supruge Marije. 

Po zapisima, Marija je vodila veoma aktivan društveni život i bila je poznata dobrotvorka. Bila je odbornica Skupštine Zadruge Srpkinja. U Pančevu je još 6. marta 1894. u dvorani Srpske više devojačke škole osnovana Dobrotvorna zadruga Srpkinja pančevačkih, 20. srpska ženska zadruga te vrste u Austrougarskoj monarhiji. Smisao osnivanja Dobrotvorne zadruge pretežno bio humanitarni rad, ali je Zadruga stremila i ka rešavanju problema žene u društvu, s druge strane, zadrugarke su imale i cilj da doprinesu ideji srpskog oslobođenja i ujedinjenja s Kraljevinom Srbijom. Osim tih tema, bavile su se i pitanjima iz prosvete i kulture, koje su, takođe, imale ishod u socijalnim i nacionalnim pomacima. Pomagale su školovanje srpske dece. Pune 34 godine Zadruga je za održavanje skupova i skupština i razne priredbe koristila prostorije Više devojačke škole i druge sale u gradu. Godine 1928. Zadruga se useljava u kuću u današnjoj Ulici vojvode Bojovića broj 15, koju je darovala Marija Jovanović.

Na Skupštini Zadruge Srpkinja održanoj 4. februara 1907. godine Marija je podnela izveštaj o Radeničkoj (Zanatskoj) školi, koju je Zadruga osnovala 1903. godine, a na Glavnoj skupštini od 28. februara 1909. prečasni Dušan Radulović je izveštavao o radu Radeničke škole, o njenom napredovanju, što je bila zasluga revnosnih odbornica, vrsnog upravitelja i dobrotvora.

Marijinih 100 kruna

Dr Ivana Spasović je pronašla i podatke da je posle Prvog svetskog rata, u novoj državi, dva dana, 19. i 20. februara 1919, trajala zabava s igrankom, za koju su pozivi upućeni majoru Petru Aračiću, kapetanu prve klase i načelniku štaba 1. pešadijske brigade Moravske divizije koji je komandovao 1. bataljonom 2. pešadijskog puka kneza Mihaila, a koji je ušao sa srpskim trupama 9. novembra 1918. u Pančevo, i pukovniku Ristiću, komandantu brigade, koji je odredio da se bataljonom pređe Dunav i oslobodi Pančevo.

Govorio je dr Toma Pavlović, koji je takođe učestvovao u oslobođenju Pančeva novembra 1918. Dobrotvorne priloge dali su: dr Stevan Smederevac 30 kruna, Giga Stojnov 30 kruna, Jevrejska ženska zadruga 20 kruna, M. Tomandl 20 kruna, Milutin Bikar 50 kruna, Marija Jovanović 100 kruna...

U podacima dr Ivane Spasović nalazimo i da je Marija svoju kuću u Vojvode Bojovića 15 poklonila 1928. godine Dobrotvornoj zadruzi Srpkinja pančevačkih, pod uslovom da, zauzvrat, Zadruga od darovne nekretnine osnuje zadužbine pod imenom „Zadužbina Vase i Drage Radosavljević koju je osnovala udovica Kamenka Jovanovića Marija, ranije udata Radosavljević“.

„Privredniku“ je poklonila 200 lanaca zemlje u Tomaševcu. Testamentom je 1937. zaveštala svoju imovinu Dobrovoljnoj zadruzi Srpkinja pančevačkih, pod uslovom da Zadruga osnuje Fond Marije Jovanović. Do njene smrti polovna prihoda je pripadala Lenki Bačlić, koja je negovala Mariju, jer ju je poćerka Ljubica Iskrić napustila. Poćerka je 1939. uložila žalbu na testament, osporavajući svest 86-godišnje Marije. Za vreme rata Marijinu kuću je zaposela nemačka vojska, a posle rata kuća je nacionalizovana.“

Kad je 26. februara 1939. godine Marija Jovanović umrla, “Politika” je izveštavala da vrednost njenih zadužbina iznosi oko deset miliona dinara i da su Jovanovići pomagali srpsku vladu 1912. godine, navela je u svom istraživanju dr Ivana Spasović.

Eržebet Marjanov