Mara Malagurski Đorđević: Uporni borac za prava Bunjevaca

Te žene su pale o zaborav, o njima se uglavnom govori više u poslednje vreme kad se obeležava godišnjica Velike narodne skupštine. Jer, sedam žena: Srpkinje Milica Tomić iz Novog Sada, Marija Jovanović iz Pančeva, Anastazija Manojlović i Olga Stanković iz Subotice i Bunjevke Mara Malagurski Đorđević, Manda Sudarević i Katica Rajčić učestvovalo je u radu Velike narodne skupštine, dobilo podršku 1.000 građana, kao i muškarci, da budu njihove predstavnice na tom velikom narodnom zboru koji je promenio tok istorije na našim prostorima.

U našem serijalu govorimo o ulozi nacionalnih manjina i njihovih znamenitih ličnosti u stvaranju nove države, njihovom položaju u Kraljevini SHS, koja je osnovana 1. decembra, šest dana nakon prisajedinjenja Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji. U serijalu govorimo i o okolnostima pod kojima su autohtone nacionalne zajednice u novoj državi ostvarivale svoja prava na očuvanje nacionalnog identiteta i pod kojim okolnostima su osnovale svoje prve nacionalne institucije. 

Generalno, žene su kroz istoriju stalno vodile borbu za ostvarivanje svojih prava, pravo glasa prvi put su dobile upravo na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu, ali je kasnije ukinuto i morale su čekati do 1945. godine da ga ponovo dobiju. Pripadnice nacionalnih manjin između dva svetska rata su morale voditi dvostruku borbu: za ostvarivanje osnovnih ljudskih prava, prava na rad i na maternji jezik.

Svakako najpoznatija Bunjevka bila je Mara Malagurski Đorđević (1894–1971), koja je svoja rodoljubiva osećanja izrazila 1918. šivenjem crveno-plavo-belih trobojki kojima je dočekana srpska vojska u Subotici 13. novembra, i aktivno se uključila u politički život grada. Književnica, etnografkinja, istaknuta kulturna radnica u prvim decenijama 20. veka pripadala je malobrojnim energičnim ženama koje vode aktivan život. Nije imala dece. U periodu između dva rata je bila veoma aktivna, ali se nakon Drugog svetskog rata povukla iz javnog života zajedno sa svojim mužem Dragoslavom Đorđevićem: nakon tog rata familijama Đorđević i Malagurski je oduzeto imanje, verovatno zbog dobrih odnosa s kraljevskim dvorom. Razlog je verovatno bio i dekret koji je donet 1945. godine, kada su svi Bunjevci i Šokci asimilovani u Hrvate. Mara više nije objavila nijednu knjigu.

Na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu Mara je bila jedna od pet žena delegata iz Subotice i članica bunjevačke delegacije koja se izjasnila za prisjedinjenje Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji.

Svoje radove je počela da objavljuje u listu „Neven” 1912. godine. Tada je imala 18 godina i pisala pod pseudonimom Nevenka. Svoju prvu novelu „Grgo Dorancija” objavila je u „Književnom severu” 1925. godine. Napisala je i kraću predstavu „Bunjevački običaji u slikama, Materice, Badnje veče, Prelje, Rakijare, Polivači, Kraljice, Svatovi”, izdatu u Subotici 1927. godine. Predstava je izvedena na dan svečanog otvaranja Bunjevačke prosvetne matice u Subotici 1. januara 1927. godine.

Preselila se u Beograd 1929. godine, gde je počela sarađivati u listu „Misao”. Tamo je objavila pripovetku „Snaš-Vita Đanina”. S tom realističkom prozom pobedila je na konkursu Cvijete Zuzorić. Njena prva knjiga „Vita Đanina” i druge pripovetke iz bunjevačkog života, objavljena je 1933. godine. Iste je godine dobila i nagradu za najbolje delo od Srpske akademije nauka i umetnosti. Tematika koju je obrađivala, seoski ambijent, s jednakim interesovanjem se čitala i u gradu i na selu. Sve što je napisala do 1941. godine, a bilo je u rukopisima, propalo je za vreme rata. Tako je nestao istorijsko-psihološki roman „Ničiji”, istorijska pripovetka „Pajica Kantorov”. Netragom je nestala i bogata etnografska građa o Bunjevcima. Istu tematiku obradila je u knjizi „Stara bunjevačka nošnja i vez” 1940. godine.

„Bunjevka Bunjevcima” naslov je knjige koju je Đorđevićeva objavila 1941. godine. Posle oslobođenja sarađuje u listu „Savremenik”.

Audijencija na dvoru

Novinar Joso Šokčić u svojoj knjizi „Subotica pre i posle osobođenja”, izdatoj 1934. godine, osvrnuo se na dobre odnose koje je Mara Malagurski Đorđević stvarala s tadašnjim dvorom. Šokčić u knjizi navodi:

„Njezino Veličanstvo Kraljica Marija primila na audijenciju u Dvoru dve Subotičanke: g-đu Maru Đorđević-Malagurski i Mandu dra V. Sudarevića. Tom prilikom, Mara Đorđević je poklonila Kraljici album vojvođanskih narodnih nošnji. Kraljica je pažljivo pregledala lep album i čitav sat je razgovarala sa Bunjevkama. Na kraju audijencije Bunjevke su tražile dozvolu od kraljice da joj poklone bunjevačku narodnu nošnju”.

Njene pripovetke su bile lako čitljive i čitaoce su uvodile u svet bunjevačkih običaja, kroz teške i tragične sudbine ženskih likova. Sudbina Vite Đanine, žene Bunjevke koja živi na salašu, trpi Vita, kog voli i nosi svoj „krst na leđima” ne kriveći nikoga za zlu sudbinu, ne ostavlja nikoga ravnodušnim. Kroz njen život prikazani su svi bunjevački običaji. Za razliku od Vite Đanine koja je prikazana kao žena koja pati, lik Jelka Kujunyić u pripovetki „Ni mrtva u tuđini” govori o položaju Bunjevaca u Austrougarskoj, kada im nije bilo dozvoljeno da govore svojim maternjim jezikom. Jelka je za ono vreme prikazana kao moderna žena, nacionalno osveštena, koja se bori za prava svoga naroda.

Nagrada SANU 1933. godine

Dela Mare Đorđević posle rata nisu ponovo štampana, ali je 2012. Bunjevačka matica iz Subotice štampala „Vitu Đaninu” i druge pripovetke iz bunjevačkog života.

Mara se bavila i prevodilačkim radom i zapaženi su joj prevodi Oskara Vajlda. Primljena je u Udruženje književnika 1956. godine. Za pripovetku „Vita Đanina” dobila je nagradu SANU, na konkursu Cvijete Zuzorić 1933. godine. Odlikovana je Ordenom Svetog Save V stepena, Belog orla V stepena, ruskog Crvenog krsta u Parizu i Krsta ruskih ratnih invalida.

Ta borba za pravo govora na maternjem jeziku – bunjevačkom i danas traje. Međutim, legat bunjevačkom narodu, ali i svima drugima koji vole književnost, nisu samo pripovetke koje je pisala, nego i dela. Zahvaljući Mari Đorđević, na kraljevom dvoru se nosila bunjevačka nošnja, tačnije, kraljica Marija Karađorđević je dobila na poklon starodrevni bunjevački kostim i obukla ga je na Velikoj sveslovenskoj zabavi Kola srpskih sestara priređenoj u Beogradu 1934.godine.

Sandra Iršević

Eržebet Marjanov