Kako je srpski Banat ostao u Srbiji

Tako je Velika rumunska skupština u Alba Juliji 1. decembra 1918. donela odluku o pripajanju celog Banata Rumuniji, bez obzira na to što je šest dana ranije, odlukom 757 delagata Velike narodne skupštine u Novom Sadu, Banat je bio pripojen Kraljevini Srbiji. Istog dana kada je u Alba Juliji proklamovano veliko rumunsko ujedinjenje, dakle 1. decembra 1918, u Beogradu je proklamovano srpsko-hrvatsko-slovenačko ujedinjenje.

Na skupštini u Alba Juliji, kako za „Dnevnik” navodi istoričar i direktor Muzeja Vojvodine dr Drago Njegovan, doneta je rezolucija kojom je odlučeno da se teritorija Transilvanije, Banata i ugarskih zemalja naseljenih Rumunima „ujedinjuje s Kraljevinom Rumunijom”. Njegovan kaže da je tom odlukom obuhvaćen ceo Banat. Na skupštini u Alba Juliji iz Banata je prisustvovalo 321 rumunski poslanik, od čega 51 iz 20 mesta onog dela Banata koji je kasnije odlukom Pariske mirovne konferencije pripao Kraljevini SHS.   

– Posle odluke u Alba Juliji, Narodna uprava za Banat, Bačku i Baranju 5. decembra uputila je vladi u Beogradu opširan memorandum o srpskim etnografskim i istorijskim pravima na Banat – navodi Njegovan. – U Memoaru o revandikacijama srpsko-jugoslovenske delegacije u Parizu početkom 1919. godine tražen je Banat, i to srpski deo, s argumentacijom da je zapadni Banat srpski, srednji višenacionalan, a istočni rumunski.

Bio je to razuman i osnovan zahtev, međutim, kako Njegovan dodaje, predsednik rumunske vlade Jon Braćanu je 1. februara 1919. pred Većem desetorice Mirovne konferencije tražio ceo Banat do Tise, što Mirovna konferencija nije mogla prihvatiti bez obzira na saveznička obećanja Rumuniji iz 1916. godine.

– Zbog teritorijalnog spora oko Banata pokvarili su se srpsko-rumunski odnosi, iako je reč o savezničkim zemljama. Problemi su rešeni na Pariskoj mirovnoj konferenciji podelom Banata na srpski i rumunski. I ženidba kralja Aleksandra Karađorđevića rumunskom princezom Marijom učvrstila je srpsko-rumunske odnose, koji su nastavljeni starom i dobro utabanom stazom srpsko-rumunskog razumevanja i saradnje. To nije uspeo da pokvari ni Drugi svetski rat, kada je Rumunija odbila, iako je bila nemački saveznik, da učestvuje u napadu i komadanju Jugoslavije, odnosno Srbije – ističe Njegovan.

Posle razgraničenja s Rumunijom, u srpskom delu Banata, po popisu iz 1921. godine, živelo je 561.958 stanovnika, od toga 214.213 Srba, 162.530 Nemaca, 98.471 Mađara, 72.377 Rumuna, 17.595 Slovaka, 4.624 Jevreja i 11.252 ostalih. Rumunsko stanovništvo je bilo pretežno seljačko, veći deo inteligencije je optirao za Rumuniju, među kojima je bilo 72 učitelja. Njegovan navodi da je veliki problem bio nedostatak osnovnih škola na maternjem jeziku, a nije bilo ni kulturnih manifestacija. Po oceni rumunskih autora, kaže Njegovan, među Rumunima u srpskom Banatu u tom periodu vladali su „mrak i duhovna pustinja”.

Rumunska manjina je pokušala 1923. da osnuje „Kulturno udruženje Rumuna”, sa sedištem u Vršcu. Nisu, međutim, uspeli u tome, delom zbog toga što nisu imali dovoljan broj kvalifikovanih kadrova, ali delom i zbog činjenice da vlasti nisu odobrile pravila Udruženja, s obrazloženjem da se ona ne mogu odobriti sve dok se ne donese zakon o udruženjima. U nedostatku takvog udruženja u Kraljevini SHS, kulturne aktivnosti rumunske manjine usmeravali su lideri Rumunske partije, koja je osnovana 10. februara 1922. godine u Alibunaru uz učešće oko 3.000 predstavnika. svih mesta u kojima su Rumuni živeli.

– Pokrenut je  i stranački list „Rumunski glas”. Kao nedeljnik, izlazio je u Pančevu, a prvi rumunski poslanik u Skupštini Kraljevine SHS bio je dr Joan Hijanu, koji je izabran 18. marta 1923. godine – kaže Njegovan.

U naučnom radu „Kulturna udruženja Rumuna u Vojvodini” Mirča Maran i Aleksandra Đurić navode da je, osim stranke, u društvenom životu rumunske manjine neobično važnu ulogu igrala i Rumunska pravoslavna crkva. U celom međuratnom periodu sveštenstvo je bilo glavni predvodnik rumunske nacionalne manjine u Banatu u gotovo svim oblastima društvenog života, od publicistike, preko kulturnog amaterizma do političkog angažovanja.

„Nakon uvođenja Šestojanuarske diktature 1929, kulturni život Rumuna se u sledećim godinama razvija u duhu ’integralnog jugoslovenstva’, nacionalne i kulturne politike koju je promovisao režim kralja Aleksandra. Rumunska stranka više nije postojala, obnovljena je tek 1935, u vidu takozvanog Rumunskog centralnog odbora, koji, međutim, nije imao uticaj na sve pripadnike rumunske manjine jer je nastao u trenutku frakcionističkih borbi, koje su karakterisale rumunski nacionalni pokret, sve do kraja međuratnog perioda”, navode Mirča Maran i Aleksandra Đurić u svom naučnom radu.

Autori dodaju da je do novog pokušaja objedinjavanja i usmeravanja rada svih rumunskih kulturnih društava u Kraljevini došlo u drugoj polovini 1931. godine, kada je diktatura počela polako da slabi i da poprima ustavne forme. U Alibunaru je 31. avgusta 1931. godine održana osnivačka skupština Udruženja rumunskih horova i fanfara u Kraljevini Jugoslaviji, u čiji sastav su ušla sva mesna kulturna društva. Za predsednika Udruženja izabran je sveštenik Joan Miter, a u upravnom odboru većinu mesta su, takođe, zauzimali pripadnici rumunskog pravoslavnog klera. Tom prilikom je održana i velika kulturna manifestacija, uz učešće velikog broja horova i duvačkih orkestara. Bila je to prva sveobuhvatna smotra rumunskih kulturnih društava u međuratnom periodu, nakon što je pokušaj održavanja takve manifestacije 1923. godine u Svetom Mihailu, propao.

Posle prisajedinjenja Banata, Bačke, Baranje i Srema Kraljevini Srbiji 1918, srpska privremena vlast – narodna uprava za Banat, Bačku i Baranju – proklamovala je načela nacionalne ravnopravnosti. Dr Drago Njegovan kaže da se u sudstvu to ogledalo kroz princip „jezik stranke je jezik suđenja”, a u školstvu kroz princip „jezik učenika je jezik nastave”.

– Budući da još nije bila određena granica, Rumuni u srpskom Banatu nisu imali konkretne koristi od tih principa – navodi Njegovan. – Narodna uprava za Banat, Bačku i Baranju decembra 1918. donosi odluku da se u svim školama nastava izvodi na maternjem jeziku dece koji čine većinu, odnosno da se ukida mađarski jezik kao nastavni jezik u onim školama u kojima mađarska deca ne čine većinu. Odluka je prosleđena svim velikim županima cirkularom 3. februara 1919. godine. Da bi se sredile prilike u školstvu, marta 1919. formiran je Odsek Ministarstva prosvete Kraljevine SHS za Banat, Bačku i Baranju, s načelnikom na čelu, koji je određivao nastavni jezik škola prema maternjem jeziku dece. Prvi načelnik je bio dr Milan Petrović, a njegov naslednik Marko Vilić.

U organizovanju kulturnih aktivnosti u rumunskim naseljima u Banatu značajnu ulogu imala je i „Astra”, najznačajnije kulturno udruženje Rumuna s prostora Austrougarske monarhije, koje je osnovano 1861. godine u gradu Sibiu, u Transilvaniji, a od 1896. godine prošilo je svoju delatnost i na Banat. Nakon podele Banata i prelaska njegovih zapadnih delova u sastav Kraljevine SHS, odeljenja „Astre” koja su bila na teritoriji jugoslovenske države prestala su da rade, kao posledica prekida veza s matičnom državom i, samim tim, centralom udruženja. Rad „Astre” obnovljen je 1936. godine u Vladimirovcu, na velikoj skupštini predstavnika rumunskih naselja u jugoslovenskom Banatu, kada je doneta odluka o osnivanju Udruženja za kulturu rumunskog naroda u jugoslovenskom Banatu, skraćeno „Astra”, koja je ubrzo pokrenula i svoju publikaciju „List rumunskog naroda”.

Zbog saradnje koje je rukovodstvo „Astre” održavalo s nacističkim okupatorom i s Antoneskuovim režimom u Rumuniji, rad „Astre” je zabranjen u jesen 1944. godine, kada je Banat oslobođen od nemačke okupacije. Ipak, ostaje činjenica da je tokom višedecenijskog rada „Astra” imala neobično važnu ulogu u organizovanju kulturnih aktivnosti u rumunskim naseljima u Banatu, koje su bile nastavljene i nakon uspostavljanja komunističke vlasti u Jugoslaviji.

Eržebet Marjanov

Fotografije su vlasništvo Muzeja Vojvodine

Projekat „Tolerancija i raznolikost udružene u zajednički život Vojvodine” realizuje „Dnevnik”  uz podršku Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, javno informisanje i verske zajednice.