Zgrada Matice srpske bila namenjena za siročad
Matica srpska je najstarija književna, kulturna i naučna institucija srpskog naroda, osnovana 1826. godine u Pešti za potrebe nacionalne homogenizacije, prosvećivanja, kao i izdavanja srpskih knjiga. Njeni osnivači okupili su se oko ideje očuvanja srpske kulture i tradicije, njenog predstavljanja drugim narodima u Evropi i podizanja opšteg kulturnog nivoa.
Sedište se nalazilo u Pešti do 1864. godine, kada je preseljena iz Tekelijanuma u novosadski Platoneum. Prema rečima direktora Istorijskog arhiva grada Petra Đurđeva zgrada Matice srpske sagrađena je 1912. godine prema projektu arhitekte Momčila Tapavice.
- Zgrada u kojoj se danas nalazi Matica srpska građena je od jula 1910. godine do februara 1912. godine za potrebe Zavoda Marije Trandafil - pojašnjava Đurđev dodajući da je ta dobrotvorka poverila 1878. godine svu svoju imovinu Matici srpskoj. - Pripreme za početak gradnje tekle su sporo. Još 1903. godine doneta je odluka da se Hanski plac na uglu Žitnog trga (Trg Marije Trandafil) i Hanske ulice (Ulica Matice srpske) ustupi za gradnju Siročadskog doma Marije Trandafil. Konkurs za izradu plana raspisan je 8. maja 1907. godine sa predračunom od 300.000 kruna. Za projektanta je izabran Momčilo Tapavica koji je proračunao pak da za izgradnju treba obezbediti 492.867 kruna, dok je za izvođača radova, nakon konkursa 1910. godine na koji je prispelo je 35 ponuda, izabran Franjo Rajhl, a verovatno je reč o Ferencu Rajhlu, čuvenom subotičkkom arhitekti.
Neposredni povod za osnivanje Matice srpske predstavljala je potreba za preuzimanjem Serbske letopisi (kasnijeg Letopisa Matice srpske), najstarijeg srpskog književnog časopisa i tada jedinog srpskog glasila, kome je pretilo gašenje. Osnivači Matice srpske bili su peštanski Srbi Gavrilo Bozitovac, Jovan Demetrović, Josif Milovuk, Petar Rajić, Andrija Rozmirović Georgije Stanković i Jovan Hayić. Prvi predsednik bio je pravnik i književnik Jovan Hayić, a prvi formalno izabrani sekretar pravnik i novinar Teodor Pavlović.
Iako je zgrada izgrađena 1912. godine Zavod nije odmah otvoren. Potom je 1914. godine izbio Prvi svetski rat, te su prostorije tog zdanja ustupljene za sedište Austrougarskog crvenog krsta s ratnom bolnicom. U narednim godinama tu su bili smešteni prvo bolesni i ranjeni francuski i srpski vojnici, a kasnije je objekat bio namenjen za sirotište. Zdanje je tek 1928. godine postalo stalno sedište Matice srpske.
- Pre nego što je preseljena u tu zgradu, koja je bila namenjena za nezbrinutu decu, Matica srpska je kao kompenzaciju izgradila novi Zavod za siročad Marije Trandafil na Rumenačkom putu, a prvi mališani su primljeni u januaru 1930. godine - kaže Đurđev.
Današnja zgrada u Ulici Matice srpske 1 je na listi nepokretnih kulturnih dobara Srbije, od velikog značaja. Ima jedan sprat sa krilima duž dve ulice. Izgrađena je u pseudoklasicističkom stilu koji karakterišu mirne i uravnotežene forme, uz svedeno ukrašavnje fasada, pa je odlikuju klasična jednostavnost, monumentalnost, harmonija volumena i detalja. Na fasadi je izražena antička arhitektonska plastika, natprozornim lukovima i dekoracijom venaca. Uređenju enterijera takođe je posvećeno dosta pažnje. U njemu se nalaze portreti osnivača Matice srpske i drugih značajnih ličnosti, radovi znamenitih autora srpskog slikarstva. U zgradi nalazi se i Biblioteka Matice srpske, a ipred je postavljeno šest bista znamenitih ličnosti.
S. Kovač