Stotinu godina od rušenja Jovanovske crkve u Novom Sadu

Moglo bi se reći da joj sreća od samog starta nije bila nešto naklonjena jer nije zabeleženo, tačnije, nije pronađeno, ni u jabuci pod krstom, niti u temeljima,  kada je tačno podignuta. Ako je i bilo zapisano u eparhijskoj ili crkveno-opštinskoj arhivi nešto o njenom nastanku, to je u plamenu kada je izgoreo stari episkopski dvor tokom bune 1848/49. godine, nestalo. Ali zato je prilježni prota Uspenske crkve Veljko Mirosavljević ostavio dragoceni trag o njenom razgrađivanju, pa i o njoj samoj, na čemu mu istoriografija, Srpska pravoslavna crkva i ovaj grad duguju zahvalnost.

Reč je o Jovanovskoj crkvi, posvećenoj Svetom Jovanu Preteči, koja je  postojala na mestu sadašnje novosadske Osnovne škole „Ivo Lola Ribar“. U knjižici koju je povodom njenog rušenja 1921. godine, nekoliko meseci po tom činu, napisao prota Veljko, sazidana je 1767. kao grobljanska crkva. Do tog podatka prota je došao posrednim putem, crpeći informacije iz Erdujheljijeve Istorije Novog Sada, gde se navodi da, u „zapisniku kanoničke vizitacije novosadske rimokatoličke crkve iz pomenute godine stoji kako novosadski Srbi imaju pet crkava a šesta im se zida“. Sistemom eliminacije došlo se do toga da  je to Svetojovanovska, jer se znalo da su ostale do 1751. već postojale. U zabelešci  na poleđini fotografije crkvice koju je dao da se načini pred početak razgrađivanja, koje je usledilo 29. aprila, odnosno 12. maja 1921, napisao je pak da su joj temelji položeni u oktobru 1756. Bilo kako bilo, izvesno je da potiče iz sredine 18. veka.

„Pre nego što će se pristupiti razgrađivanju crkve, želeo sam da ovekovečim (u koliko je tomoguće) prvobitni oblik ove crkvice, pa sam je dao fotografisati u nedelju pred Đurđevdan. Dogodio se međutim sa snimanjem jedan „maler“: ili što nije bio objektiv kakav treba ili što ju je fotograf snimio „od dole“ – tek kad je snimak bačen na papir izgledala je crkva kao da se boji da će se srušiti pa se dole raširila. A na novo snimanje se nije moglo više misliti, jer crkve već nije bilo. Da ne bi neko posle 100 godina pomislio, da su zidari iz 18. veka bili ili neveže ili nesolidni majstori – mladi inženjer i parohijan moj g. Dušan Tošić primio se, da je nacrta onako pravu, kakva je doista i bila, te će se tako oblik njen sačuvati za docnija pokolenja naša“, zapisao je Veljko Mirosavljević u svoj knjizi o Jovanovskoj crkvi, izdatoj o Usekovaniju 1921. iznoseći u njoj sve što je znao o njoj.  Protojerej Željko Latinović, sadašnji starešina Uspenske crkve  čiji sveštenici su bili nadleži svojevremeno za Jovanovsku crkvu, kaže, da je ona bila grobljanska crkvica u kojoj se povremeno služilo, posebno na zadušnice i Ivanjdan.

- Zbog osnivanja Almaškog i Uspenskog groblja osamdesetih godina 19. veka stavljeno je van upotrebe Jovanovsko, i zbog toga  i posećenost i značaj te crkve ili kapele bivaju manji – kaže prota Latinović. -  U Prvom ratu je još više zapuštena. Bila je dosta oronula, a urbanističkim planom je bilo predviđeno stvaranje novog naselja. Zato je trebalo parcelu na kojoj se Jovanovsko groblje prostiralo  i portu isparcelisati  i podeliti placeve ljudima koji su u tom kraju Rotkvarije živeli baveći se povrtarstvom. Možda u odluci da se ona sruši ima i obrisa politike nezameranja i želje da se stvori predstava da nema hegemonije i ugroženosti od strane Srba. Sve to dešavalo se kada nije bilo episkopa u Novom Sadu – vladika Mitrofan se upokojio, a Irinej Ćirić dolazi pola godine od razgradnje crkve.

Dok je ikonostas iz Jovanovske crkvice završio u kapeli na novoosnovanom Uspenskom groblju, takođe posvećenoj Svetom Jovanu, u Uspenskom hramu se i danas čuva deo bogoslužbenih knjiga i predmeta,koji su joj pripadali, mada postoji verovatnoća da toga ima još.

- Sačuvan je u Uspenskoj crkvi Psaltir iz Jovanov­ske  iz 1697. godine,  vredno Jevanđelje iz 1758. na čijim marginama je prota upisivao detalje, kao što su kada je zasadio kesten ili orah u porti. Kod nas se nalazi i putir iz Jovanovske, kao i srebrna kadionca iz 1862. godine. Nije isključeno da ćemo, kada na red dođe uređenje unutrašnjosti Uspenske crkve, među knjigama naći još koju iz Jovanovske crkve – napominje otac Željko.

Dok na prostoru gde je nekada postojala Jermenska crkva u Novom Sadu postoji obeležje o tome, na mestu na kom je bitisala Jovanovska oko vek i po, tako čega nema. Sveštenik Latinović kaže da je o tome razgovarao sa direktorom novosadskog  Zavoda za zaštitu spomenika kulture Sinišom Jokićem i da se nada da će se to mesto  ove godine obeležiti.

- Da li će obeležje biti u Jovanovskoj ulici ili u dvorištu škole na Svetog Vasilija kada je počela razgradnja ili na Ivanjdan, svejedno je, važno je da se postavi – kaže on. – U porti crkve je bila i škola. Parosi koji su služili kao kapelani i brinuli o groblju i crkvi predavali su u toj Svetojovanovskoj školi, što je nedovoljno istraženo i tema kojom bi trebalo da se pozabave istoričari. Bitno je da ostavimo obeležje s podacima gde je bila i kako je izgledala.

Zorica Milosavljević