Petrovaradinska tvrđava druga po veličini u Evropi

„Petra” na latinskom znači stena, „var” je na mađarskom grad, a „din” je na turskom vera, tako da se kombinacija ta tri izraza može tumačiti kao „grad na steni čvrst kao vera”. Druga po veličini tvrđava u Evropi izgrađena je na mestu nekadašnjeg srednjovekovnog utvrđenja, a naziv Gibraltar na Dunavu dobila je još u vreme gradnje, koja je s manjim prekidima trajala 88 godina, od 1692. do 1780. Nekada vojno utvrđenje danas je popularna turistička destinacija, gde je smešteno stotinak ateljea, a tu se nalaze i muzeji, galerije, restorani, kafići...  Osim turista, ljubitelja istorije i umetnosti, na Tvrđavu dolaze i posetioci željni dobrog provoda jer se tu svakog leta tradicionalno održava Egzit, jedan od najpopularnijih muzičkih festivala u Evropi i svetu.

Poseban značaj Tvrđava dobija dolaskom novog osvajača – Osmanlija. Turci su s 40.000 vojnika, predvođeni velikim vezirom Ibrahimom stigli pod zidine Petrovaradina u julu 1526. godine, dok se sultan Sulejman Veličanstveni ulogorio kod Iloka. Nakon dvonedeljne opsade, Osmanlije osvajaju vojno utvrđenje, a Petrovaradin, s delom Ugarske države, pada pod njihovu vlast sve do Velikog bečkog rata (1683–1699). Nakon upada u Austriju i neuspele opsade Beča, Osmanlije se povlače i u nizu poraza napuštaju većinu gradova, uključujući i Petrovaradin. Glavnina austrijske vojske stigla je u Petrovaradin 18. jula 1688. godine, kada je odlučeno da se tvrđava ojača. Rešeni da Turcima ne dozvole povratak, Austrijanci ruše staru srednjovekovnu tvrđavu i podižu kompleks po tada najmodernijem sistemu gradnje fortifikacija. Lokaciju su izabrali jer je to jedina stena na Dunavu, s koje se pruža pogled na okolinu te je pregled situacije dobar.

Iako se kuća gradi od temelja, tadašnji neimari krenuli su od vrha pa naniže, te su prvo podigli takozvanu Gornju tvrđavu, koja predstavlja najmanji, ali najviši i strateški najvažniji deo. Kamen temeljac postavljen je na Gornjoj terasi 18. oktobra 1692. godine, kada je započeta gradnja novog objekta, moderne tvrđave s više odbrambenih bedema zvezdastog oblika. Uporedo s Gornjim gradom na steni, u podnožju je građen Donji, gde su bili smešteni vojnici i radnici. Kada su se spustili do zemlje, neimari su početkom 18. veka počeli da kopaju podzemne hodnike i da se šire, a pre toga je 1699. godine u Sremskim Karlovcima dogovoreno primirje između Austrije, Poljske i Venecije, s jedne strane, i Otomanske imperije, s druge.

Izgrađena na 122 hektara, na uzvišenju koje dominira okolinom, sa 16 kilometara podzemnih hodnika i 12.000 puškarnica, Petrovaradinska tvrđava bila je neosvojiva za tadašnju ratnu tehniku. Na najvišoj tački kompleksa nalaze se Bastion i bedem, a na mestu gde je skulptura „Borba jelena” nekada je bilo komandno mesto i odatle je Eugen Savojski upravljao vojskom. U donjim delovima, gde su nekada bile konjušnice i magacini, danas su smešteni ateljei, i smatra se da je to jedna od najvećih umetničkih kolonija u Evropi. Duga kasarna mogla je da primi 10.000 vojnika, a od 1960. godine pretvorena je u tada državni hotel „Varadin”, odnosno u novije vreme „Leopold”.

U periodu nakon Karlovačkog mira, Tvrđava polako dobija svoj oblik. Sagrađeni su bastioni, ravelini (ravleni) i kontragarde na Gornjoj tvrđavi, i položeni temelji stalnih objekata. Sagrađen je novi mostobran i malo utvrđenje na Velikom ratnom ostrvu, dok su bedemi Donje tvrđave sazidani 1711. godine. Izbijanje novog austrijsko-turskog rata (1716–1718) prekida radove, kada Osmanlije, u želji da izmene uslove Karlovačkog mira, kreću u pohod. Princ Eugen Savojski dolazi u Futog 9. jula 1716. godine, a 26, 27. i 28. jula veliki vezir Damad Ali-paša prešao je Savu s oko 120.000 vojnika. Izvanredna ofanzivna taktika Eugena Savojskog i vođenje trupa njegovih generala rešilo je odlučujuću bitku s dvostruko brojčano nadmoćnijim neprijateljem za četiri sata. Turski vojskovođa Damad Ali-paša gine, a njegovo telo preneto je u Beogradsku tvrđavu, gde je i sahranjen.

Budući da je granica granica između Austrije i Turske pomerena sa Srema na centralnu Srbiju, Tvrđava gubi svoj raniji značaj i dolazi do zastoja u gradnji, te su od 1728. godine do 1753. obavljani samo nužni radovi. Nakon tog perioda menja se izgled Vodenog grada, Gornje tvrđave, mostobrana, „hornverka”, srušeni su neozidani bedemi „kronverka”, a grade se nove kasarne, barutni magacini, staje i topovske šupe i konjušnice, i ti radovi trajali su do 1766. Vojni inženjer i komandant minerskog korpusa major Šreder počinje 1764. godine realizaciju kontraminskog sistema, odnosno gradnju podzemne vojne galerije ispod „hornverka” u dužini od 16 kilometara, a izrada tog sistema trajala je do 1776. Završni građevinski radovi obavljani su od 1780. do 1790, kada Petrovaradinska tvrđava postaje najsavremeni i najbolje opremljen objekat tog tipa u celoj Monarhiji.

Nakon Prvog svetskog rata, Tvrđava postaje deo novoformirane države Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Pošto su, razvojem vojne tehnike, tvrđave sagrađene tokom 17. i 18. veka izgubile strateški značaj i namenu, tadašnji vojni vrh odlučuje da potpuno ili delimično sruši tvrđave u Beogradu, Osijeku, Brodu, Rači, Karlovcu... Slična sudbina zadesila bi i Gibraltar na Dunavu da pukovnik Dragoš Đelošević, koji je bio zadužen za rušenje, nije odlučio da Petrovaradinsku tvrđavu sačuva jer mu je, kako se govorilo, bila „suviše lepa da bi je srušio”.

Naseljavanje od preistorije

Čovek u kontinuitetu nastanjuje prostor petrovaradinske stene od preistorije do danas, a arheološka iskopavanja tokom 2018. godine pokazala su da je od preistorije naseljeno i područje Donje tvrđave. Posle neolita tu su se smenjivale različite kulture. Kelti se nastanjuju oko 100. godine p. n. e., a utvrđivanjem granice na Dunavu, sto godina kasnije Rimljani podižu tvrđavu Kuzum, koju u petom veku razaraju Huni. U doba Vizantije na mestu Petrovaradinske tvrđave bilo je utvrđenje Petrikon, a polovinom 13. veka tu dolaze katolički monasi.

Između 1922. i 1924. godine, prilikom izgradnje prvog stalnog drumsko-pešačkog mosta između Petrovaradina i Novog Sada, srušen je gotovo ceo mostobran. Istovremeno je prilikom gradnje pristupnog puta na desnoj obali Dunava porušena Vodena kapija, kao i deo kazamatskih prostorija zapadnog dela Vodenog grada. Pred Drugi svetski rat, 1939. godine, proširen je put ka Sremskoj Kamenici i Petrovaradinu i srušeni su deo Vodenog retranšmana i Unutrašnja kamenička kapija, dok su ispred Beogradske kapije porušeni delovi spoljašnjeg utvrđenja. Austrijski istraživač Rudolf  R. Šmit zapazio je tada da se „Tvrđava sve više ruši”, a izgradnja puta činila mu se nedovoljno opravdanom, te je smatrao da bi put oko Tvrđave, odnosno preko Trandžamenta, bio bolje i isplativije rešenje. 

Na Tvrđavi, u Petrovaradinu i njegovoj bližoj okolini, pred Drugi svetski rat je izgrađen pojas betonskih bunkera za smeštaj mitraljeza i posade koja ga opslužuje. Raspadom Kraljevine Jugoslavije, Petrovaradin ulazi u sastav novoformirane Nezavisne Države Hrvatske. Na Tvrđavi su bile Pilotska škola, protivvazdušna odbrana, a kasnije i komanda SS trupa. S tog mesta pokrenut je veći broj akcija za uništenje partizanskih snaga na Fruškoj gori. Do septembra 1944. više od polovine Petrovaradinskog garnizona prešlo je na stranu Narodnooslobodilačke vojske, a utvrđenje je oslobođeno 23. oktobra iste godine, sat posle ponoći.

Nakon Drugog svetskog rata, 1948. godine Tvrđava je stavljena pod zaštitu države, a na Dan republike 29. novembra 1951. godine, najveći deo objekta svečano je, po prvi put, otvoren za posete građanstva i od tada naovamo smenjivale su se nadležnosti nad tim kompleksom. Detaljni urbanistički plan Petrovaradinske tvrđave urađen je još 1988. i tada je sačinjena obimna dokumantacija o stanju objekta. Formiranje silnih uprava, odbora i komisija, uz svu urbanističku dokumentaciju, zaštite, komunalne organizacije i sl., ipak nije sprečilo devastaciju kompleksa, te je Slobodan Jovanović primetio da planova i programa, ideja i vizija ne manjka, ali je realizacija problem. On je 1996. upozoravao da je neophodna sanacija, te program konzervatorsko-restauratorskih mera.

J. Vukašinović