Petrovaradin, kamen-temeljac Novog Sada

Naselje velelepnih crkava, ali i poprište stalnih sukoba, te strateška tačka preko koje su prolazili mnogi narodi, a neki tu i ostali, zadivljuje i one koji tek zagrebu po površini njenog bogatog života.  O samom nazivu postoje mnoge hipoteze, a jedna od najpoetičnijih je izvedenica „grad na steni čvrst kao vera”, nastala od latinske reči „petra”, mađarske „var” i turske „din”.

– U novijoj istoriji Petrovaradina, do osnivanja Hrvatskog kulturno-prosvjetnog društva „Jelačić”, osim osnovne škole i biblioteke, nije bilo nijedne kulturno-obrazovne ustanove – kaže Marina Karavanić, sekretar Društva koje ove godine obeležava 15 godina aktivnog rada. – Spočetka smo radili u podrumskim prostorijama crkve. Ni danas nemamo svoj prostor već se sastajemo u veronaučnoj dvorani, ali imamo sportsku sekciju, klapu, te školu tambure iz koje je izrastao tamburaški orkestar. Cilj nam je takođe da uputimo ljude na ono što je Petrovaradin bio od samog osnivanja, a što je uglavnom ostalo nepoznato. Paradoks je što smo i sami mnogo toga saznali tek na simpozijumu organizovanom u čast 300 godina Tekijske bitke.

U Petrovaradinu, kaže naša sagovornica, nema nijedne dvorane u kojoj bi se ljudi mogli sastajati, pa se sve njihove manifestacije dešavaju u Novom Sadu.

– Nekad su postojali bioskop „Dunav” i velike kafane, koji su služili, između ostalog, i tome. Kafana „K Frankopanu”, pre toga zvana „K bijelom volu”, imala je dvoranu koju pamtim po tradicionalnim i vrlo svečanim vatrogasnim balovima. Interesantno je i pohvalno da se nije samo jelo i pilo već i uživalo u pozorišnim gostovanjima. Nekad je bilo ne daj bože da ženu ne odvedeš na vatrogasni bal, pola godine zlo u kući – dodaje ona uz osmeh.

Svi istorijski obrisi koji Petrovaradin danas čine lepim, i građevine i nematerijalna baština, datiraju od oslobođenja od Turaka krajem 17. veka. Na mestu gde se odigrala velika bitka 5. avgusta 1716, kad su strahovito poražene Osmanlije – kažu da je osam dana trajalo sahranjivanje i uklanjanje tela sa bojišta na Tekijama – u zahvalu Bogu i nebeskoj majci podignuta je crkva Snežne Gospe, koja je prošle godine proslavila 300 godina postojanja. U dane hodočašća liturgija se služi na više jezika te okuplja i katolike, i pravoslavce, i grkokatolike, zbog čega je možemo smatrati ekumenskom.

– Moj čukundeda, poreklom Nemac, došao je u Petrovaradin sredinom 19. veka iz Gajdobre – kaže Petar Pifat, novinar u Hrvatskoj redakciji radija RTV i predsednik Društva „Jelačić”. – Oženio se Petrovaradinkom Marijom Dojkić i tako se pohrvatio. Ovde su rođeni moji pradeda, deda i otac, pa i ja. U Gradiću, mada bi se svi stariji meštani pobunili protiv ovog naziva jer je on za njih Grad, živeli su Nemci, a u Starom Majuru, od Beogradske kapije do Ulice Božidara Adžije, Hrvati. Naknadno je izgrađen Novi Majur, koji se proteže do Tekija.

Petrovaradin je zahvaljujući geostrateškom položaju i tvrđavi koju su podigli Habzburgovci pružao sigurno utočište. Nakon što je opasnost prestala, 1926. gubi status grada i administrativno se ujedinjuje sa Novim Sadom. Tako su 30-ih godina čestitke i pisma adresirani na njegovo ime često završavali u kanti za smeće jer mu je nametnut naziv Novi Sad 4.

Prvi jednokrilac u Frankopanskoj



U Frankopanskoj, a današnjoj Ulici Koste Nađa, konstruisan je prvi jednokrilni niskokrilac, prema nacrtima inženjera Rudolfa Fizira. Avion sa tri sedišta je po koncepciji predstavljao novinu za tadašnju avionsku industriju. Otkupila ga je 1936. Kraljevina Jugoslavija radi obuke pilota i demonstrativnih letova.

– Danas, ne da nije grad, već nije više ni opština, nego samo mesna zajednica – kaže Petar Pifat. – Mislim da je dugo bio talac toga što je imao homogenu strukturu koja se svrstala na pogrešnu stranu u Drugom svetskom ratu. Dugo je smatran i oazom velikog katolicizma. A svoj identitet, pri čemu ne mislim na nacionalni već na kulturni, definitivno je izgubio nakon rata s dolaskom vlasti koja je nametnula druge obrasce ponašanja.

Naš sagovornik navodi da je velik deo života u Petrovaradinu proveo je Ilija Okrugić Sremac, pesnik, dramaturg, istoričar, poliglota, kompozitor i 30 godina petrovaradinski opat, koji je zaslužan za današnji izgled tekijske crkve. Bio je pobornik sloge između Srba i Hrvata, te verovao u ujedinjenje istočne i zapadne hrišćanske crkve. Zbog toga je gledao da implementira u enterijer Marije Snežne kipove svetaca koje poštuju obe grupe vernika. Njegovi stihovi i poručuju: „Veseli se, Gospo, jer si naša mati, svima bez razlike dijeliš blagodati.”

– Iako je rođeni Karlovčanin i jednako plodonosan savremenik Branka Radičevića, sugrađani su mu se odužili samo spomen-pločom na njegovoj kući. Svu zaostavštinu ostavio je Matici srpskoj, gde se i danas čuva u Rukopisnom odeljenju – tvrdi Pifat.

Jedan od najstarijih hramova jeste prekrasna crkva sa pet oltara i samostanom na dva sprata – Sv. Juraj, koju su 1701. podigli isusovci, osnivači 1713. prve osnovne škole u Sremu, a 1765. prve gimnazije. U Petrovaradinu je bilo i središte franjevačke crkve, u čijem su samostanu od 1713. postojale filozofske studije, a od 1735. Visoka teološka škola, nakon čijeg je ukidanja do 1786. deo po deo pretvaran u Vojnu bolnicu, danas najstariju aktivnu medicinsku vojnu ustanovu u svetu.

Frankova kafa



Mlin koji je držao Čeh Hrabovski postojao je u Kačićevoj ulici. Pošto je ovo vinski kraj, žitarice su se sejale samo za lične potrebe. Budući da mu nije išao posao, odlučio je da ga pretvori u mlin za kafu, koja je postajala sve popularnija. Prema njegovoj recepturi, koju je otkupila poznata firma „Frank”, i danas se proizvodi napitak prepoznatljive arome.

Među važnim osobama koju bi pomenuto društvo htelo da sačuva od zaborava jeste Franja Štefanović, kome je priznato da je prvi u svetu napisao dečju operu u kojoj sve role izvode mališani. Zato je u saradnji sa školom „Isidor Bajić” iz Novog Sada i horom „Bajićevi slavuji” obnovilo jedinstvenu „Šumsku kraljicu” i uvrstilo je ponovo u repertoar. Iako je bio profesor muzičkog u petrovaradinskoj osnovnoj školi, a kasnije i direktor, sve do smrti, ona danas nosi naziv „Jovan Dučić” (pre toga „Vladimir Nazor”). Na njoj postoji jedino tabla s njegovim imenom, što ume da zbuni posetioce – kaže Pifat.

Veći deo života proveo je u Petrovaradinu i Stanislav Preprek, veliki kompozitor i nenadmašni maestro na orguljama, čije svite zbog svoje zahtevnosti i danas retko ko može da odsvira. Pod njegovim okriljem radio je književni klub u okviru biblioteke.

– Do 1939, u nedelju koja prethodi početku korizmenog preduskršnjeg posta, održavali su se pokladni karnevali, celu godinu pripremani pod budnim okom uprave i Karnevalskog društva. U povorci i kratkim igrokazima učestvovali su Petrovaradinci, od najmanjih do najstarijih. Vremešni sugrađani pričaju da su deca iz novosadskih škola bežala kako bi gledala prizore na pokretnim kolima. Iako su imali zabavnu formu, njihov cilj je bio da ukažu na određene društvene probleme – dodaje naš sagovornik ukazujući nam na još jedan element kojim se može ponositi ovaj kraj.

Slađana Milačić