Novi Sad oslobođen 9. novembra u Prvom svetskom ratu

Bio je to trijumfalni povratak iz strmoglavog bezdana u koji su Srbiju i srpski narod bacili Austro-Ugarska i njene saveznice tokom Prvog svetskog rata. Bojevi na Ceru, Kolubari, Mačkovom kamenu, Crnom vrhu, u Dobruyi, na Kajmačkalanu i Solunskom frontu, koncetracioni logori za civile, nestašice hrane i epidemije nisu oslabili niti uzdrmali želju i nadu za nacionalnim oslobođenjem i ujedinjenjem. Pomenute borbe i pobede, utemeljene na strašnoj ljudskoj žrtvi civila i vojnika, stvorili su moralni i politički kapital koji će omogućiti da u novembru 1918. godine viševekovne težnje i snovi o slobodi postanu java.

Put od 1914. do 1918. godine bio je protkan teškim mukama i iskušenjima kroz koje je prošlo novosadsko stanovništvo. Gradska uprava je 3. avgusta donela odluku o prestanku rada svih ustanova koje su okupljale Srbe: Srpske čitaonice, Srpskog sokola, Zanatske zadruge, Trgovačke omladine, Zanatlijskog kola, pevačkog društva „Neven”, a uskoro su prestali da izlaze i listovi na srpskom jeziku: „Zastava” i „Branik”. Zatim su raspuštene i sve srpske političke stranke u Ugarskoj: Radikalna, Liberalna i Narodna. Usledile su antisrpske manifestacije, prilikom kojih su razbijane firme srpskih dućana koje su bile ispisane ćirilicom. Uveden je ubrzo i preki sud, a zatim je usledio talas internacija svih viđenijih Srba: Jaše Tomića, Janka Perića, Mite Klicina, Mite Aleksijevića, Stevana Adamovića, Koste Hayija, Isidora Bajića i mnogi drugi. Vršene su premetačine po pravoslavnim hramovima, rekvirirana su zvona, a stanovništvo je bilo opterećeno brojnim ratnim zajmovima, rekvizicijama i drugim oblicima ograničavanja prava.

Civilno stanovništvo, razumevajući bezizlaznost i složenost situacije, stoički se nosilo sa strahovladom, dok su oni mobilisani hrabro tražili šansu da se predaju srpskoj ili, kasnije, ruskoj vojsci. O tome da, i pored teških nestašica, ideja humanosti nije nestala u Novom Sadu svedoči i činjenica da je 1917. godine formiran Središnji odbor za smeštanje sirote i gladne dece iz Bosne, Hercegovine i Dalmacije po Novom Sadu i drugim mestima današnje Vojvodine. Odbor je u svom radu uspeo da spase nekoliko hiljada dece. Iz tog odbora ponikao je i Srpski narodni odbor u Novom Sadu, koji je će postati važan faktor u povezivanju ljudi koji će se naći na pročelju misije za oslobođenje Novog Sada. Krajem oktobra 1918. godine taj odbor će biti formiran kao središnja uprava, a po mestima će biti formirani mesni narodni odbori s glavnim zadatkom da u povoljnom trenutku preuzmu vlast u svoje ruke. Glavni odbor im je davao instrukcije kako da organizuju rad, obrazuju narodnu stražu i skupljaju dobrovoljne priloge.

Delegacija Srpskog narodnog odbora, s Ignjatom Pavlasom na čelu, boravila je 6. novembra 1918. godine u Beogradu, gde je zahtevala da srpska vojska što pre uđe u Novi Sad. Iz komande Dunavske divizije poslat je major Vojislav Bugarski, koji je na čelu Dunavskog konjičkog garnizona i bataljona formiranog od oslobođenih srpskih vojnih zarobljenika, 9. novembra, oko 11 časova, iz pravca Petrovaradina ušao u Novi Sad.

Prešavši most, praćena masom oduševljenih Novosađana, kolona se uputila ka zgradi Matice srpske. Oslobodioce je s balkona pozdravio Jaša Tomić, a narodno veselje je trajalo ceo dan.

Posle proboja Solunskog fronta i kapitulacije Bugarske, usledio je i prevrat u Ugarskoj. Prekinuta je državna zajednica Austrije i Mađarske, a u službu novoformirane vlade u Budimpešti stavila se i novosadska gradska vlast. Mađarsko narodno veće u Novom Sadu je osnovano 1. novembra. Pod svojom komandom imalo je više stotina naoružanih Mađara koji nisu uspeli da zaustave pojavu anarhije i pljačke po gradu.

Veliki župan i gradski načelnik je 2. novembra zamolio srpske prvake da organizuju narodnu stražu radi održanja reda u gradu. Sutradan je na Salajci održavan prvi javni veliki srpski zbor još od 1914. godine, na kojem je Jaša Tomić inspirativnim govorom razložio plan daljih akcija. Nakon njegovog govora, oko pet stotina mlađih ljudi prijavilo se odmah u srpsku narodnu stražu. Sutradan, Srpski narodni odbor je održao i svoju prvu javnu sednicu u Velikoj dvorani Matice srpske. Tada je i zvanično izabrano rukovodstvo: predsednik Jaša Tomić, potpredsednici Arkadije Varađanin i dr Ignjat Pavlas, sekretari Mita Đorđević i dr Milan Petrović i blagajnik Laza Mirosavljević. U Novom Sadu su se tada nalazili ostaci austro-ugarske vojske, nemačke armije kao i hiljade zarobljenika koji su se vraćali svojim domovima. U tim kritičnim trenucima u pomoć Srpskom narodnom odboru pritekli su srpski ratni zarobljenici, među kojima je bio i mladi potporučnik Boško Pavlović. On je obrazovao odred Srbijanaca koji je primio naoružanje od Srpske narodne straže. Potporučnik Pavlović je izuzetnim planiranjem i odlučnom akcijom uspeo da spreči rušenje i nanošenje štete na saobraćajnim i privrednim objektima u gradu, koje je mogla naneti prisutna neprijateljska vojska u povlačenju.

Srpski narodni odbor je obavio i svoj najvažniji zadatak – pripremu i održavanje Velike narodne skupštine Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu, čime je potvrđen značaj središta nacionalnog pokreta. Skupština je rešila da se Banat, Bačka i Baranja otcepe od Ugarske i priključe Srbiji, a preko nje i jugoslovenskoj državi, te da se stvore izvršno i predstavničko telo za te oblasti: Narodna uprava i Veliki narodni savet.

Nema sumnje da novembarski događaji iz 1918. godine predstavljaju istinsku vododelnicu u istoriji Novog Sada.

Petar Đurđev

(Autor je direktor Istorijskog arhiva grada Novog Sada)