Naselje Podbara - temelj iz kog se širio Novi Sad
Naselje Podbara, koje danas omeđuju ulice Miloša Bajića, Daničićeva, Zlatne grede, Pašićeva, Matice srpske, Sterijina, Hayić Svetića i Trg republike s južne strane, Temerinska sa zapadne, Kanal Dunav–Tisa–Dunav sa severne, a reka Dunav s istočne, među prvima je postalo deo kompaktne celine Novog Sada.
I danas ga nazivaju Almaškim krajem, prema doseljenicima pristiglim pre trista godina iz sela Almaš, između Temerina, Nadalja i Gospođinaca, u potrazi za zdravijim i boljim mestom za stanovanje, zemljoradnju i trgovinu.
Teško je zamisliti da je nekada to područje „pod barom”, bogato ribom, više nalikovalo na grad na vodi s direcima pobodenim u zemlju, za čije su se gvozdene alke vezivali čamci kojima se moglo doći do Riblje pijace - tržnice s najdužom tradicijom. Sačuvani dokumenti govore da su te bare, glavni izvor za prehranu stanovništva, izdavane i pod zakup, a da je moruna prevaljivala dalek put od mora da bi se tu mrestila. Nisu bila retka ni ostrvca koja su izvirivala iz dubokih močvara, a najpoznatije je svakako Protina Elba, na raskrsnici današnje Kosovske i Daničićeve ulice, nazvano po proti Danilu Petroviću, gde su s vremena na vreme držana predavanja tadašnjim gimnazijalcima. I sačuvani nazivi ulica otkrivaju objekte kakvi su davno postojali: Zemljane ćuprije ukazuju na nasuti most koji je tu premošćavao Dunav, a Zlatne grede na niz kuća izgrađen na gredi s najvišom nadmorskom visinom, koju reka nije plavila ni u vreme najviših vodostaja.
Čim se doselilo, dvadesetak almaških porodica sagradilo je od šiblja, trske, drveta i zemlje bogomolju, u prošlosti nekoliko puta obnavljanu. Istorija kaže da su novu crkvu gradili oko stare, iznoseći kasnije ostatke iz nje - ciglu po ciglu, samo da ne bi odlazili na liturgiju u druge gradske hramove. Budući da su od „gospode” koja je živela na potesu od tadašnjeg Dunavskog mosta prema Sabornoj crkvi i Temerinskom putu, smatrani paorima i nižom klasom, iz inata su podigli najveću crkvu u varoši, koja i danas nosi taj status – dugačka je 45, široka 11, a do krovnog venca visoka 15 metara, dok zvonik s pozlaćenim krstom doseže 49 metara. Zato i ne čudi što su od slave – Sveta tri jerarha pravili pompu, u kojoj su rado učestvovali i stanovnici ostalih krajeva Novog Sada. Osim crkvenog zdanja, zakrčene življem bile su i okolne ulice, okićene šatrama sa slatkišima, igračkama, ićem i pićem, gde su za one koji su rado izbegavali vrevu u crkvi, zabava bili tamburaši. Almaška slava bila je najbolja prilika mladima da se prošetaju i pokažu, a roditeljima da odaberu buduće supružnike svojim sinovima i kćerima. Važan dan završavao se igrankom za bogate u današnjem Novosadskom pozorištu, odnosno pijančenjem za paore u kafani „Tri krune” na uglu Temerinske i Kisačke ulice.
Od kulturnih dobara od velikog značaja, Podbaru krasi i današnja palata Matice srpske na uglu ulice koja je po njoj dobila ime. Sagrađena 1912, ta impozantna zgrada u pseudoklasicističkom stilu zadužbina je najveće novosadske dobrotvorke Marije Trandafil. Za taj kraj vezane su sudbine mnogih poznatih ljudi: Mileve Marić, Jovana Jovanovića Zmaja, Đure Daničića, Milana Kašanina, Svetozara Miletića, Dake Popovića i drugih.
– Za ono vreme je mnogo kulturnih sadržaja bilo koncentrisano u Almaškom kraju – kaže autor knjige „Novi Sad – priče iz prošlosti” Zoran Knežev. – U delu oko Matice srpske bilo je značajnijih građevina, koje su porušene. Ne zna svako, recimo, da su pored Almaške, ali i Nikolajevske crkve, bile škole. Ipak, taj deo grada nema dugu tradiciju toliko po zdanjima koliko po duhu. Svaka kuća ima neko obeležje i čuva zanimljivu priču.
Tadašnja Podbara je, za razliku od Almaškog kraja, nastajala postupno, širenjem na prazan prostor iza pomenute crkve. I danas su, iako su deo istog naselja, uočljive arhitektonske razlike: s jedne strane široke, duge ulice koje se seku pod pravim uglom, a u starijem kraju, uslovljene rasporedom suvih greda, krive, uske i kratke. Sve do devedesetih godina prošlog veka taj deo Novog Sada odolevao je modernizaciji. U novije vreme, najstarije jezgro grada polako nestaje.
– Kad se vratimo na sredinu 18. veka, vidimo da je Podbara sasvim drugačije izgledala – kaže naš sagovornik. – To je bio vinogradarski i ratarski kraj, čiji su vredni stanovnici snabdevali Beč i Peštu. Podbara je neko vreme bila industrijsko naselje s Plinarom, Svilarom i „Kulpinom”, koji je konzervirao povrće.
Ona je, kaže, bila čuvena i po kafanama. Jedna od njih nalazila se u Ulici Save Vukovića. Iako nazvana „Kod Rac Gabora” valjda po mađarskim sudijama i advokatima koji su se u njoj okupljali, gostionicu je vodio Srbin Gavra Sremčević.
– Imamo sreću što „Bela lađa”, jedina kafana koja je preživela bombardovanje 12. juna 1849, još nije srušena. Toliko je bitna za Novi Sad da bi samo o njoj mogla da se napiše knjiga. Pogledajte koliko je to duga tradicija. Zamislite koliko bi bilo atraktivno spojiti nespojivo, pa od nje napraviti gradsku kafanu, istorijski spomenik i muzej, nešto slično onom što sam ja učinio izložbom u „Lipi”. Na mnogo načina se može unaprediti ovaj kraj: najpre mu treba omogućiti izlazak na Dunav, izmestiti Kvantaš, a zatim ga obogatiti sportskim centrima i parkovima – dodaje Knežev.
Slađana Milačić