IZ ARHIVA  GRADA Skupo plaćena sloboda

S privilegijama grad se ubrzano razvijao, privredno i kulturno jačao, te je ubrzo postao jedno od najznačajnijih mesta u Južnoj Austrougarskoj, a već u 19. veku dobio je nadimak Srpska Atina.

Najstarije ime naselja na levoj obali Dunava bilo je Racka varoš, a korišćen je i naziv Petrovaradinski šanac. Prvobitni stanovnici naselja bili su velikom većinom Srbi, ali i Nemci, Jevreji, Mađari, Jermeni, Bugari, Cincari i Grci. Kako objašnjava direktor Istorijskog arhiva grada Petar Đurđev, od svog prvog pomena 1694. do 1748. godine, Novi Sad se naglo urbanizovano, a ekonomski i kulturno veoma ojačano naselje preduzimljivih trgovaca, zanatlija i poljoprivrednika, značajno je usporavano u daljem razvoju krutom i tromom feudalnom upravom: vojnom i opštinskom na lokalnom nivou, županijskom na oblasnom, a crkvenom i državnom na svim nivoima.

- Stanovništvo Šanca još od 1741. godine, nastojalo da ishoduje status slobodnog kraljevskog grada, ali mu to tada nije pošlo za rukom, iako je te godine, primera radi, Temišvar dobio takav status, i to besplatno - pojašnjava Đurđev. - Međutim, ono što nije uspelo tada, uspelo je 1748. godine. Na ruku stanovništvu išao je i „Rat za nasleđe” koji je carica Marija Terezija vodila od dolaska na presto, a koji je značajno ispraznio carsku kasu. Tokom tog rata pojavila se mogućnost da Šanac dobije privilegiju slobodnog kraljevskog grada, pošto je granica sa Turskom utvrđena Beogradskim mirom granica, u čijem se sastavu Šanac nalazio gotovo pola veka. Vojnicima je ostavljena mogušnost da biraju- ili da napuste mesto i nastave službu ili da ostanu u naselju kao civili i potpadnu pod komorsku upravu. Srbi, koji su činili većinu vojnih snaga, uglavnom nisu želeli da ostanu u sastavu civilne uprave, te su napustili Šanac sa zapovednikom Sekulom Vitkovićem, a manji deo je sa porodicama ostao. Iz mesta su otišle 224 vojničke porodice, a ostalo je 149.

Prilikom  osnivanja Magistrata, troškovi oslobođenja su iznosili 89.875 forinti, u junu 1752. godine narasli su do maksimalnih 95.883,48 forinti,  dok su 1776. godine iznosili 16.825 forinti

- Nakon sticanja statusa slobodnog kraljevskog grada troškovi su zbog kamata vrtoglavo rasli – objašnjava Đurđev. - Kada Grad 1749. godine nije imao para da plati Štarembergu prispelih 30.000 forinti on je zapretio, da će između ostalog prisvojiti naselje, pa je brže-bolje uzet još jedan zajam od 40.000 forinti. Kako bi se dugovanje moglo izmirivati preadaptiran je stan Sekule Vitkovića u „Turski han” kako bi trgovci iz Turske tamo mogli odlagati, izlagati i čuvati robu do daljeg transporta i prodavati. Objekat je, kao i velika većina drugih, razoren u Buni 1849. godine. Takođe je izgrađena gradska pivara od koje su se dobijali godišnji prihodi. Na kraju i najvažnije: otkupljene su i prodate sve dotadašnje vojničke njive, isparcelisana je i prodata zemlja koja je ušla u atar grada, a čiji kupci su u najvećem broju bili su pravoslavni Srbi, zbog čega se i smatra da su Srbi kupili Šancu staus slobodnog kraljevskog grada.

To je olakšalo ekonomske prilike u Šancu, jer je su žitelji oslobođeni troškova izdržavanja vojske. Stanovništvo Šanca ponovo je pokušalo da izdejstvuje slobodu i otrgne se stega korumpirane feudalne uprave, oličene u županijskoj vlasti, ali i da najveći deo prihoda zadrži u Šancu. Da bi to postigli, kaže Đurđev izaslanstvo, koje su činili ugledni građani David Racković, Tomas Anderle i Stojić Bogdanović, uputilo se 1747. godine iz Šanca u Beč. Oni su primljeni na dvor, pošto je Marija Terezija procenila da pobunjeno i nezadovoljno stanovništvo može da izazove nestabilnost unutar države, a osim toga novac od „kupljene slobode“ je dobro došao jer se rat odužio, pa je carska kasa bila gotovo ispražnjena.

- Žitelje Šanca sloboda je košta 80.000 rajnskih forinti, a bilo je potrebno sakupiti još oko 15. 000 forinti za podmitljivu birokratiju, kako se ceo proces ne bi otegao unedogled, i za plaćanje taksi i drugih dažbina - pojašnjava Đurđev. - Uzet je zajam od Gundakera Štaremberga na 60.000 forinti, a u pomoć su pritekli i imućni žitelji Šanca. Pred oslobođenje (elibertacije), uzet je i zajam na 6.000 forinti u Altenburgu od Nemaca koji je bio krajnje nepovoljan, jer je kamata bila deset odsto, iako je ona obično iznosila šest odsto. Napokon sakupljeno je 82.875 forinti, sloboda je napalćena, a Novom Sadu je ostao dug koji se decenijama jedva otplaćivao.

Carica Marija Terezija je 1. februara 1748. godine potpisala svečanu Povelju, kojom dotadašnji Petrovaradinski šanac stiče povlastice slobodnog kraljevskog grada. Na žalost, Povelja je neposredno posle Drugog svetskog rata nestala iz grada i do danas nije poznato gde se nalazi. Kraljevski poverenik  Jozef Mednjanski doneo je prismo s privilegijama i uspostavio Magistrat 15. marta 1748. godine.

U taj najviši organ vlasti ulazilo je 12 senatora (po šest Srba i Nemaca), šef policije, dok je na čelu bio veliki sudija koji je kasnije postao gradonačelnik. U statutu Grada koji je imao 20 tačaka, sadržana su sva prava, dužnosti i obaveze koje su Novom Sadu i njegovom stanovništvu pripadali. Carica je i odredila ime gradu: Neoplantae. Naziv je dat na službenom latinskom jeziku i sastojao se od dve reče: neo – novi i planta - rastina, rod, ali se može prevesti naselje. Osim toga Novi Sad je tada dobio i svoj grb, vlastito sudstvo,stanovništvo je bilo izuzeto vojne komande u Petrovaradinu, ali su bili dužni da oko grada iskopaju šančeve, a na ulazima podignu kapije na kojima se naplaćivao ulazak.

S. Kovač