GRADSKO NASELJE S TRI IMENA Nekada periferija, sada centar grada

U 19. veku, tu nekadašnju periferiju, koju su nastanjivali novopečeni supružnici sa Salajke i Podbare nakon što bi se osamostalili, prekrivale su prostrane bašte za gajenje povrća, pa i slabo cenjene rotkve. Otud mu i podrugljivi naziv Rotkvarija, kojji se i danas koristi.

U knjizi Vladimira Vrgovića „Novi Sad 1944–1969” nalazimo da je ime „Jovanovski kraj” dobio po crkvi posvećenoj Svetom Jovanu Preteči, podignutoj oko 1700. godine na mestu stare pravoslavne bogomolje. Taj, verovatno najstariji hram u Novom Sadu, izgrađen u barkonom stilu, imao je tragičan usud. Godine 1849. je izgoreo prilikom bombardovanja za vreme Mađarske bune, kada je topovima s Petrovaradinske tvrđave potpuno uništen gotovo ceo grad.

Zatim je obnovljen 1853, da bi ga 1921, tokom Prvog svetskog rata, srušila mađarska policija, koja je, navodno, tražila skriveno oružje. Od svega je ostao ikonostas, delo slikara Jovana Klajića, prebačen 1927. u tek izgrađenu kapelu na Uspenskom groblju, a u njene temelje ugrađena je olovna ploča Jovanovske crkve.

Bogatu istoriju, dugu više od veka, čuvaju i četiri verska objekta.

To su Molitveni dom Nazarenske hrišćanske zajednice (1922), Evangelistička metodistička crkva (1904), Slovačka evangelistička crkva (1886) i Reformatorsko-kalvinistička crkva (1865).

Budući da je bila van grada, uz crkvu je niklo pravoslavno groblje, koje se nalazilo na prostoru Ulice Kraljevića Marka (tada Pejićev sokak), Đurđa Brankovića (Zovina), Vojvode Šupljikca (Tri čekića) i Republičkog fonda za penzijsko i zdravstveno osiguranje. Na njemu su bile sahranjene mnoge znamenite osobe: brat kneza Miloša Jovan Obrenović, osnivač Matice srpske Jovan Hadžić, slikar i pisac Dimitrije Avramović, pesnik Zaharije Orfelin i drugi.

Posmrtni ostaci onih čiji su potomci imali novca preneti su posle 1860. na Almaško i Uspensko groblje, dok su ostali pokopani u zajedničku grobnicu, nakon čega im se izgubio trag. Da je ekshumacija pokojnika bila nepotpuna, pokazalo se 2015, kad je pronađeno više od stotinu grobova na metar dubine od asfalta. Stručnjaci Zavoda za zaštitu spomenika kulture premestili su posmrtne ostatke na Uspensko groblje, u zajedničku grobnicu.

Posle rušenja Jovanovske crkve, tridesetih godina prošlog veka, taj prostor zauzima nova žitna pijaca, koja je do tada bila na današnjem Trgu Marije Trandafil. Odatle potiče treći naziv – Žitni trg.  Od 1957. do 1960. na tom mestu sazidana je sedmospratnica, među Novosađanima poznata kao Socijalno, na koju je 2009. dograđen još jedan nivo.

Stariji meštani se sećaju obližnje prodavnice kolonijalne robe „Crveno srce”, zatvorene šezdesetih, po kojoj je dobila ime kafana otvorena osamdesetih (objekat srušen 2007). Kolege iz Socijalnog, koje su je često posećivale, piše Vrgović, pravdale su se međusobno da su na „kardiologiji”.

„Od rođenja živim u delu Rotkvarije bližem Bulevaru oslobođenja“, priča novinarka Branka Pavković (35): „Zgrade u Ulici Save Kovačevića i mojoj, nekada Skojevskoj, a danas Berislava Berića, ostale su iste, zaglavljene u vremenu. Čak su i fasade zadržale staru sivozelenu boju. Jedino što odskače u tom kraju jeste Kraljev park, savremeni kompleks nedavno izgrađen u Ulici Kraljevića Marka, a na mestu gde su se nakada nalazile poslednje kuće-trščare u našem gradu.“

Prva predstava Novosadskog pozorišta – komad Ištvana Erkenja „Mačja igra”, u režiji Tibora Vajde – izvedena je 1974. u Velikoj sali Tribine mladih. Godine 1985. trupa se preselila u prostorije nekadašnje Kamerne scene teatra „Ben Akiba” i od tada je Ulica Jovana Subotića 3–5 njeno stalno sedište. Originalnost tom teataru daju, između ostalog, dva neobična pozorišna događaja: jedan je tzv. sahrana predstave, iliti opraštanje glumaca od komada koji silaze s repertoara, prilikom čega ona doživljava uvek neočekivanu transformaciju, a drugi je dramsko takmičenje u znaku magičnog broja – svojevrstan izazov u kojem za samo jedan dan tri pisca imaju zadatak da napišu tri teksta za tri reditelja i tri glumačke ekipe, koje će narednog dana spremiti tri predstave i iste večeri ih izvesti pred publikom.

Kaže da se još uvek mogu videti deca na igralištu gde se kao mala igrala „žandara i lopova”, „strelica”, pa i „džamije”, kojoj su je tokom raspusta naučili drugari pridošli iz različitih krajeva kod rođaka. Dečurlije je bilo po celom kvartu, prepunom zelenila i idealnom za žmurke.

„Kad je reč o okolini nekadašnje Jovanovske crkve, pre nekoliko meseci čula sam ne tako lepu priču vezanu za Drugi svetski rat, na koju pomislim svaki put kada prođem pored Osnovne škole „Ivo Lola Ribar”, gde se to dogodilo“, dodaje ona.

Reč je o sećanju bivšeg novinara lista „Dnevnik” Rodoljuba Malenčića, zvanog Rodac, koje je pretočio u knjigu. Godine 1942, tokom Novosadske racije, izašavši na ulicu na neverovatnih –29 Celzijusovih stepeni, zatekao je strahovit prizor: ceo kraj prekrivao je sneg crven od krvi. Njegov mlađi brat, ne shvatajući šta se desilo, rekao je: „Bato, sad ćemo praviti crvene grudve!”

S. Milačić

Foto: F. Bakić