Dvesta dvadeset godina česme Četiri lava u Sremskim Karlovcima

Mesto susreta, okupljanja i  druženja  nebrojenih generacija đaka, posetilaca i žitelja, nemi svedok važnih istorijskih, ali i  događaja iz života običnih ljudi, ovekovečena na fotografijama, kojima se nikada utvrditi broj neće, u  filmovima, TV serijama i emisijama, krasi centar Karlovaca čitavih 220 godina, a od 2007. živi svoj novi život.

Podignuta je 1799. godine nastojanjem dr Jovana Živkovića, gradskog fizika iliti lekara, a pod patronatom mitropolita Stefana Stratimirovića, koji je  zahvaljujući izuzetnom obrazovanju i istančanom ukusu, doveo italijanske umetnike-majstore za obradu mermera. Živković je predlagao i pre pojave kuge u Karlovcima 1795. koja je do aprila sledeće godine odnela 112  života, da se „Karlovčanima u interesu njihovog zdravlja, obezbedi u dovoljnoj količini zdrava izvorska voda“, ali je taj njegov predlog realizovan tek 1799. godine. 

Na predlog vojnog inženjera Vangera cevima od pečene gline sprovedena je izvorska voda iz podnožja Čeratskog brega do centra. Glavna vodovodna cev sprovedena je sa izvora  koji se nalazio u sadašnjoj Ulici braće Anđelića 61 kroz razna dvorišta do česme koja se u vreme izgradnje nalazila  bliže zgradi pod brojem 3 na centralnom trgu. Načinjena je od crvenog mermera poznatog pod imenom „vörös marvany“, izvađenog iz kamenoloma u blizini Pečuja u Mađarskoj. Sastoji se od četvorougaonog stuba u kojem se nalazi vodovodna cev, i bazena napravljenog od istog materijala. Na stubu su pričvršćene četiri mermerne poloče na kojima su izvajane lavovske glave iz čijih čeljusti kroz bakarne lule teče voda. Iznad lavovskih glava na pločama na svakoj strani  ispisan je tekst, koji u prevodu glasi: “Karlovački gradski načelnik Hauk nastojao je da se 1799. godine izvede ova česma, za vlade imperatora i kralja Franca II, kad je Stefan Stratimirović, arhiepiskop i mitropolit upravljao istočno-pravoslavnom crkvom, a FML baron A. Ženein upravljao kao vrhovni zapovednik vojnim i političkim poslovima u Slavoniji i Sremu“. „Istočnikovoditelj“ Dimitrije Zaharič, kako stoji zabeleženo na samoj česmi, sproveo je vodu do česme, a mermer su obradili Talijani Đuzepe Aprili i Andrej Solar.

Kulturno dobro od izuzetnog značaja

Po projektu arhitekte - konzervatora Svetlane Bakić iz Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika, restaurator Veselin Lađić obavio je restauraciju i konzervaciju, a građevinske radove izvelo je preduzeće „Cakić-inženjering“. Nakon četvoromesečnih radova u okviru Karlovačke berbe grožđa 28. septembra 2007. u prisustvu finansijera, profesora Radulovačkog koji je za taj posao izdvojio 53.000 dolara, česma je ponovo puštena u rad. Kao spomenik kulture proglašena  je kulturnim dobrom od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju i s obzirom na istorijat i značaj ne zaslužuje vandalski odnos pojedinaca prema sebi kakav je jesenas doživela, kao i nestručne opravke bez nadzora referentne kuće koja brine o takvim spomenicima.

Česma je premeštena  1903. godine na današnju lokaciju, posle izgradnje gimnazije. Renovirana je prvi put 1858. i 1925. o čemu takođe svedoče zapisi na kamenim pločama iznad bazena česme.

Kaptiranje izvora koji je izbijao ispred Saborne crkve obavljeno je 1998, a  dve godine posle izvedene su instalacije vodovoda i kanalizacije, kojima je česma priključena na gradsku vodovodnu mrežu.        

Zub vremena učinio je svoje kao i činjenica  da mermer nije pogodan za izradu elemenata izloženih spoljašnjim uticajima, a i njeno premeštanje na početku 20. veka, uticali su na oštećenja i njenu degradaciju. Tokom devedesetih godina prošlog veka razmišljalo se o njenoj demontaži i premeštanju u muzej, a umesto originalne izrada nove česme po ugledu na staru.

Na inicijativu nekadašnjeg đaka Karlovačke gimnazije prof. dr Miodraga Radulovačkog koji je sa sobom u svet poneo lepe uspomene i sećanja na ovu česmu, ona je obnovljena 2007. Prilikom izrade projekta odbačena je ideja o  izradi nove česme, iako je ona legitimna u zaštitarskoj praksi. Pošlo se od značaja kulturnog dobra i saznanja da je česmu moguće restaurirati i da ne treba olako odbaciti tako izuzetan spomenik, pogotovo što je jedan od malog broja autentičnih artefakata iz 18. veka, sačuvanih u našim gradovima, za razliku od evropskih koje odlikuje bogatstvo u graditljskom nasleđu.

Z. Milosavljević