CRTICE IZ ISTORIJE Vojvođanski zaljubljenici u kosmos

Za razliku od ovog rukopisa, iza pionirskih posmatranja vasione kod Sente, Bačkog Gradišta i Titela, zabeleženih 1696, znamo da stoje grof Luiđi F. Marsilji i njegov mladi pomoćnik, koji su to činili tokom leta s namerom da odrede geografske koordinate radi izrade karata podunavskih zemalja.

Najstariji podatak o astronomskom posmatranju u Novom Sadu pak zapisao je u svoj dnevnik Danilo Mirko Bogdanić 11. juna 1799. kada je u Petrovaradinu video zvezdu Delta Škorpije u istoimenom sazvežđu, posle prolaska Meseca ispred nje.

Zaharija Orfelin je u svom „Večitom kalendaru”, koji je sastavio u Novom Sadu 1780, a štampao u Beču 1783, astronomiji posvetio 182 strane, što se smatra prvom publikovanom knjigom o toj nauci na srpskom jeziku, a posebno je zanimljiv opis polarne svetlosti koju je posmatrao 7. januara 1770. iz Sremskih Karlovaca. Osim kao istoričar i arhimandrid manastira Kovilj, Jovan Rajić ostao je upamćen i kao profesor Latinske škole u Sremskim Karlovcima, gde je ne samo predavao astronomiju, već i 1762. napisao prvi udžbenik na srpskom jeziku sa takvim štivom. Nađen je i njegov naučni rad na sedam strana o kometama.

Prva organizacija koja je u Novom Sadu radila na široj popularizaciji nauke koja proučava objekte i pojave izvan Zemlje i njene atmosfere bila je Podružnica beogradskog astronomskog društva „Ruđer Bošković”, osnovana 1954. u okviru Više pedagoške škole, pod rukovodstvom Živojina Ćuluma, a prvu njihovu aeronautičku i astronomsku izložbu, otvorenu iste godine, pogledalo je preko 20.000 posetilaca.

Prvo samostalno društvo tog tipa osnovano je 14. januara 1974. pod nazivom „Novi Sad – ADNOS”, te predložilo da se u okviru akcije „Nauka mladima” uvede takmičenje talentovanih učenika iz astronomije, što je i prihvaćeno. Društvo je 1965. smešteno u stražaru na srednjem platou Petrovaradinske tvrđave, ali samo privremeno, budući da je postojao idejni projekat za stalnu narodnu opservatoriju na Čardaku iznad Sremske Kamenice. Nažalost, nedostatak novca obustavio je dalji rad na njoj.

Novosadski Planetarijum je, pored onog u Beogradu, jedini objekat te vrste u Srbiji. Počeo je s radom 2001. godine i od tada predstavlja najvažnije mesto za ostvarivanje audio-vizuelne nastave astronomije i srodnih nauka.

Kako u 18. veku, tako i u 19, predmet u okviru kog su đaci učili o svemiru zvao se matematički zemljopis i predavao se tokom nastave fizike i zemljopisa, a da se iza Urana verovatno nalazi još jedna planeta, mogli su saznati iz udžbenika koji je 1823. objavio profesor u srpskoj Preparandiji Vasilije Bulić, 23 godine pre nego što će ova pretpostavka biti potvrđena, a time se i ozvaničiti prvi rođendan Neptuna – 24. septembar 1846. Do Drugog svetskog rata, u šestom razredu postojao je poseban predmet pod nazivom kosmografija, a od 1945. do 1950. astronomija za sedmi razred, koju je u Novom Sadu predavao geograf Stojan Jovičić.

Veliki zaljubljenik u kosmos bio je i upravnik Karlovačke štamparije Julijan Čokor. Osim što je u Somboru beležio pojave na nebu i napravio dva sunčana sata, u Karlovcima je izdao kalendare za 1860. i 1861. godinu, u kojima je opisao astronomske pojave i preračunao ih za meridijan ovog mesta. U zgradu štamparije smestio je svoju privatnu opservatoriju sa velikim teleskopom, koji je mogao da vidi čak i Kasinijevu razdelnicu – tamnu liniju duž celog Saturnovog prstena, kao i Saturnove satelite. Izračunao je 1860. godine tačno vreme pomračenja Sunca i omogućio mnogim karlovačkim žiteljima da ga posmatraju.

Dok je prof. Jovan Đorđević 1881. u „Vaspitaču” dao podrobnu metodiku nastave astronomije, veliki reformator školstva dr Đorđe Natošević popularizovao je ovu nauku među đacima Novosadske gimnazije, te omogućio da u porti Saborne crkve specijalnim durbinom posmatraju zvezdano nebo, dok je profesor Karlovačke gimnazije Milan Nedeljković pre Prvog svetskog rata vodio đake na Magarčev breg da vide pomračenje Sunca i Halejevu kometu. Posle Drugog svetskog rata, njihovim stopama išao je prof. Živojin Ćulum, održavši više stotina predavanja po školama, narodnim i radničkim univerzitetima, a umevši da i najsloženiju materiju iznese tako da ga razume bilo koja publika, što je, naročito u selima, doprinosilo suzbijanju sujeverja. Sa svojim saradnikom Jaroslavom Francistijem napisao je knjigu „Halejeva kometa”, koju je Matica srpska izdala 1985, kada je ponovo postala aktuelna pojava ove zvezde repatice, čemu su tadašnji savremenici svedočili u februaru 1986.

S. Milačić