UZ IZLOŽBU „U SVETU VETRENJAČA” U BAČKOJ TOPOLI Ostale su samo slike
Povod za (ponovno) otvaranje bolne teme očuvanja i revitalizacije vetrenjača u Vojvodini bilo je organizovanje izložbe u Muzeju opštine Bačka Topola „ U svetu vetrenjača“, koje su autorke, prof. dr Živana Krejić iz UG „Poseti Pančevo“ i istoričarka umetnosti Katarina Dobrić iz Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture upriličile povodom 230 godina od podizanja prve vetrenjače u Vojvodini.
Nju je izgradio Agošton Kiš 1794. godine nakon povratka iz Holandije, na imanju svog oca Isaka u Elemiru kod Zrenjanina. Gradnja ovih divova – mlinova na pogon vetra, nastavlja se i tokom 19. veka, tako da ih je 1885. bilo više od 280, odnosno krasile su skoro svako selo Banata i Bačke.
Uzor za vojvođanske vetrenjače je bio holandski tip poznat u nauci pod imenom „Hollander Windmuhler“. Zidane su u obliku zaobljene kupe od pečene opeke ili kombinacijom čerpića i opeke. Kompletan mehanizam je drveni, osim kamenova. Krila su od čamovine u obliku merdevina pričvršćene na bagremovom krstu koji okreće osovinu vretena. Pomoću drvenih zupčanika se obrtanje prenosi na vertikalnu osovinu. Glavni mehanizam se sastoji od tri kamena koji rade u zavisnosti od jačine vetra. Ukoliko je vetar jak rade sva tri kamena, a ukoliko je slab samo jedan. Kamen je uvek bio obrađen a težio je 1300 kg. Gornji deo „kapa“ vetrenjače (krov, krila, vratilo, kočnice) je pokretan i ona se pomoću kraka -„kurjuka“ okreće prema pravcu vetra. Pravac vetra se određuje pomoću vetrokaza postavljenog na vrhu vetrenjače. Maksimalan kapacitet proizvedenog brašna u jednom mlinu je bio oko 700 kg dnevno.
U 21. vek smo kao društvo ušli samo sa nekoliko još uvek „stojećih“ vetrenjača. Sačuvan mehanizam jedino ima vetrenjača u Čurugu, vlasništvo porodice Stojšin, poznata kao „Rođina vetrenjača“. Zaštićena je kao spomenik kulture od velikog značaja. Isti status ima i jedina preostala vetrenjača u srednjobanatskom okrugu „Bošnjakova“ u Melencima. Na severu Bačke još uvek opstaju zaštićene vetrenjače u Oromu i Obornjači. One u Bačkoj Topoli, Karađorđevu, Bečeju, Gospođincima, Malom Bajmoku (Subotica), Belom Blatu odolevaju duhu vremena. Nedavno je srušena i vetrenjača u Gunarošu (opština Bačka Topola) koja se nalazila na privatnom posedu.
Služba zaštite – zavodi u Novom Sadu, Subotici i Zrenjaninu su tokom proteklih decenija u više navrata vršili istraživanja, analizu i snimanje stanja, kao i izradu projektno tehničke dokumentacije za ove vredne objekte narodnog graditeljstva. Konzervatorski pristup se oslanjao na proces sanacije i restauracije, u cilju stvaranja optimalnih rešenja u pogledu očuvanja spomeničkih vrednosti sa jedne, i buduće funkcionalne namene, sa druge strane. Koncept primenjinih mera zaštite uvek se zasnivao na upotrebi izvornih materijala i oblika konstrukcije, sa vrednovanjem svih faza gradnje od strane službe zaštite. Vetrenjača u Melencima prvi put je obnovljena 1971. a zatim i 2007. Konzervatorsko – restauratorski radovi na vetrenjači u Čurugu izvodili su se fazno sredinom 80- tih godina 20. veka. Na vetrenjači u Oromu u dva navrata: 1987. i 2006. godine.
Zajednički problemi koji su doveli do ovakvog stanja malobrojnih vetrenjača u Vojvodini, prvo i pre svega leže u našoj nebrigi i zanemarivanju tradicije koju bi trebalo da prenesemo budućim generacijama. Neki od ovih objekata su otkupljeni i nalaze se u javnoj svojini, ali ih ni to ne spašava od propadanja. Industralizacija i gubitak funkcije dovele su do njihovog masovnog rušenja, iako nam primeri razvijenih zemalja govore u prilog promene namene i korišćenja u turističko-ugostiteljske svrhe. Veoma je važno je i pitanje svakodnevnog održavanja i brige o vetrenjačama, jer i ako dođe do njihove obnove bez dobrog majstora i domaćina – svaki posao je uzaludan.
dr Mirjana Đekić, Katarina Dobrić