BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Srbobran (2) Gde se 1902. igrao „Mletački trgovac” danas se prodaju cipele i suknje

Ovi objekti vrlo bogate dekoracije, pravljeni su da oslikaju moć i uticaj porodica koje su generacijama sticale bogatstvo još u Habsburškoj monarhiji. Međutim, posle Drugog svetskog rata, veleposednicima se oduzimaju imanja i kuće, a i ono što im je ostavljeno nisu mogli da održavaju zbog gubitka prihoda. Kuće koje su se našle u državnom odnosno društvenom vlasništvu, nisu bile u skladu sa tadašnjom državnom politikom, pa su ili srušene ili zapuštene, a neke su iskorišćene za javne institucije i tako su sačuvane. Na mestu objekata srušenih uglavnom između 1960. i 1990. grade se zgrade sa više spratova i na taj način se kvari stara arhitektonska celina gradske gradnje.

Gradska arhitektura u paorskoj sredini

Zgrade veleposednika u centru Srbobrana se u svojoj arhitekturi drastično razlikuju od običnih niskih paorskih kuća građenih na periferiji naselja. Zbog toga centar Srbobrana ne odiše toliko seoskim, paorskim duhom uobičajenim za bačku ravnicu, već više gradskom arhitekturom imućnih i dobro obrazovanih, prosvećenih veleposednika, onakvom kakvu viđamo u Somboru, Subotici i Novom Sadu, barem ono što je od nje ostalo. Dragocen izvor informacija nam je sajt "Elektronski kulturni atlas opštine Srbobran" koji je svakako najsistematičnija i najdetaljnije urađena internet prezentacija ove vrste u Vojvodini.

Istražili smo biciklom južnu obalu Velikog bačkog kanala i nakon Spomenika "Sloboda", nastavljamo sa obilaskom najznačajnijih objekata u centru grada. Krećemo od zgrade Skupštine Opštine Srbobran ili Varoške kuće, kako se nekad nazivala zgrada koja definiše sam centar Srbobrana i ujedno predstavlja najlepši i najreprezentativniji objekat sekularne namene. Izgrađena je još 1874. za namenu koju i danas ima: da bude upravno sedište Srbobrana. Kao takva jedna je od najstarijih u Bačkoj - starija od nje je samo somborska, dok je većina ostalih reprezentativnih gradskih kuća u Bačkoj (Subotica, Novi Sad, Senta...) sagrađena u poslednjoj deceniji 19. i prvoj deceniji 20. veka.

Posebna zanimljivost zgrade jeste da su ukrasi na fasadi Svečane sale izrađeni tako da ona gledano spolja podseća na starogrčki hram Partenon, što nije retkost za zgrade te namene, ali svakako jeste neuobičajeno za arhitekturu Vojvodine.

Bardova kuća na sprat

Tik uz zgradu Skupštine Opštine, nalazi se prva stambena kuća na sprat u Srbobranu izgrađena davne 1899. Danas se u tom objektu nalazi katastar, odeljenje za urbanizam i šalter sala Opštine, a objekat je podignut na mestu gde je bila rodna kuća rodoljubivog pesnika Stevana Vladislava Kaćanskog – Barda. Ta stara Bardova rodna kuća je bila mala, niska sa trščanim krovom, a kako Bardov otac Trifun nije imao više muške dece, na mestu te stare porodične kuće, izgrađena je sadašnja zgrada u kojoj su živeli Trifunova ćerka Ružica sa svojim suprugom pukovnikom Đurom Bekićem.

Na zgradi se nalazi crna mermerna tabla koja svedoči da se na tom mestu nalazila rodna kuća Starog Barda. Tabla je prvi put postavljena 1911. ali su je fašistički okupatori skinuli i polomili 1941. Ponovo je postavljena povodom stogodišnjice pesnikove smrti 1990. Na zgradi se nalazi i prelepi balkon ukrašen kovanim gvožđem. Sa tog balkona je 16. novemba 1918. dr Živko Prodanović posle blagodarenja u crkvi održao rodoljubiv govor kojim je raspalio masu okupljenu povodom ulaska srpske vojske u Srbobran na kraju Prvog svetskog rata. 

Zgrada Poslovno tržnog centra nema tako lepu i bogatu fasadu kao drugi objekti u centru Srbobrana, ali ima izuzetno značajnu istoriju. Sagrađena je 1876. (na drugom mestu se navodi 1860) i prvobitno je bila velika gradska kafana. U sali na spratu ove zgrade, još 1892. prikazan je "Kralj Lir", 1902. godine "Mletački trgovac", a 1906. "Otelo". Kada je 1919. godine otvorena gimnazija, zgrada je sa glavne ulice dozidana i pretvorena u gimnaziju. Ukidanjem gimnazije, služila je pre Drugog svetskog rata za potrebe građanske škole, a posle rata je bila centralna školska zgrada Osnovne škole „Vuk Karadžić” sve dok nije izgrađena sadašnja nova zgrada i škola preseljena u nju 1992. Nakon preseljenja škole u novu zgradu, ova je adaptirana i pretvorena u Poslovno tržni centar, a nekadašnje učionice su postale prodavnice, butici, frizerski saloni i kancelarije.

Zgrada je značajna i zbog toga što je u njoj tokom Racije u januaru i februaru 1942. godine mađarski okupator masovno zatvarao, tukao i maltretirao nedužne građane, o čemu svedoči mermerna tabla na uglu zgrade.

Dunđerska banka, izuzetno značajna zgrada Prve štedionice u Srbobranu, nalazi se odmah prekoputa PTC-a. Ovu zgradu je sagradio 1892. čuveni Lazar Dunđerski. Osim štedionice, u zgradi su se uvek nalazile prodavnice. Nakon Prvog svetskog rata, upravo ovde je bila čuvena prodavnica metražnog tekstila „Silesia” koju su držali Rakila i Nikola Tanurdžić. Rakila je vredna i sposobna devojka iz porodice Popić koja je samostalo uspela da uštedi i otvori prodavnicu krzna i štofa, a kad se posle Prvog svetskog rata, Nikola Tanurdžić vratio u Srbobran iz Pešte i Beča gde je radio kao trgovac, zaljubio se u Rakilu, oženio se njome i sav ušteđeni novac uložio u njenu prodavnicu u Srbobranu. Kada su 1922. u Novom Sadu, u Pašićevoj ulici br. 21, otvorili Tvorničko stovarište štofova „Silesia”, u Srbobranu im ona prva prodavnica ostaje kao ispostava. Nikola i Rakila će u Novom Sadu toliko razviti posao koji su započeli u Srbobranu, da će 1934. godine izgraditi Tanurdžićevu palatu u centru Novog Sada kao najsavremeniji objekat u gradu tog vremena. 

Nakon Drugog svetskog rata, zgrada bivše Dunđerske banke je nacionalizovana i data na upotrebu trgovinskom preduzeću „Vojvodina”, koje je tu držalo gvožđaru više decenija. Danas se u prostorijama ove zgrade nalaze kineske prodavnice.

Kuća Lazara Dunđerskog, jedna od najvećih porodičnih kuća u Srbobranu, nalazi se odmah pored Dunđerske banke. Nije poznato kada je sagrađena ali verovatno u vreme kada je Lazar već stekao poveće bogatstvo i uveliko razvio svoj posao, tako da je godina izgradnje ove porodične kuće bliska godini nastanka Dunđerske banke pored nje. Posle Lazareve smrti 1917. kuća prelazi u vlasništvo njegovih naslednika i tada se deli na dva zasebna dela, pa se probija još jedna ulazna kapija na sredini fasade. Prema izvodu iz katastra, taj drugi deo kuće je uknjižen sa pravom vlasništva u korist Fonda za uspomenu Dunđerski Lazara sa kojim rukuje Srbobranska pravoslavna crkvena opština. Danas se u tom delu kuće nalazi sveštenički stan. Prvi deo kuće je prodat posle Drugog svetskog rata Miloradu Mikoviću, a i danas je u privatnom vlasništvu. To svakako ne može biti Lenkina rodna kuća, jer u vreme rođenja sve svoje dece, Lazar i Sofija su živeli u staroj porodičnoj kući Lazarevog oca Gedeona, jer on kao izrazito patrijarhalno nastrojen, nije dozvoljavao da se porodica razilazi i stanuje posebno. A s obzirom da je to bila vrlo stara kuća, nije poznato gde se nalazila. U svakom slučaju, ova zgrada iako nije rodna kuća, jeste porodična kuća koja je bila u vlasništvu Lazara Dunđerskog i njegovih naslednika. Čak i nakon Lazareve smrti 1917. njegovi sinovi Gedeon i Đoka su sa svojim porodicama dolazili iz Novog Sada u Srbobran za svoju Krsnu slavu Sv. Velikomučenika Georgija 6. maja i odsedali u ovoj porodičnoj kući u glavnoj ulici.

Još jedna kuća u Srbobranu je pripadala porodici Dunđerski, a to je zgrada nekadašnjeg suda odmah pored ambulante u ulici Jovana Popovića. Ova zgrada je izvan centra, nije toliko atraktivna niti ima dekorativnu fasadu, pa neki tvrde da je upravo ta zgrada rodna kuća Lenke Dunđerske, iako se to ne može pouzdano tvrditi.

Porodična kuća Jakova Jaše Dunđerskog nalazi se u istoj ulici, svega stotinak metara dalje od kuće Lazara Dunđerskog, tačno prekoputa zgrade Opštine, izgrađena „na lakat”. Kuća ima dva krila, veće i sa dekorativnijom fasadom pruža se glavnom ulicom Svetog Save, a drugo krilo koje se pruža ulicom Miloša Crnjanskog ima manje dekorativnu fasadu i bilo je namenjeno posluzi. Prema najstarijem unosu u katastar nepokretnosti iz 1885. kuća na toj parceli je pripadala Bogdanu i Jaši Dunđerskom, i vrlo verovatno da je to bila stara porodična kuća koja je ostala braći nakon smrti njihovog oca Aleksandra. Ubrzo Bogdan odlazi na imanje u Bečeju, poznato kao Bogdanov salaš, koje je takođe nasledio od svog oca, a ovu sadašnju kuću U Srbobranu je verovatno oko 1906. sagradio Jaša Dunđerski na mestu stare, jer u unosu u katastar iz te godine stoji podatak da je Jaša jedini vlasnik. Nakon Jašine smrti 1935. kuću nasleđuje njegov sin Đorđe Goga Dunđerski, koji će kuću posle Drugog svetskog rata 1955. prodati Đuri Jojinom i od tada pa do danas je u vlasništvu porodice Jojin, odnosno Đurinih naslednika, Katice i Mirka Jojina.

Između kuća Lazara Dunđerskog i Jaše Dunđerskog, u glavnoj ulici, nalazi se po mnogima najlepša kuća Srbobrana, koja podseća na neki dvorac. Kuća je pripadala Nestoru Beliću, i sada je delimično u vlasništvu njegovih naslednika. U prizemlju te kuće, kratko je bila smeštena Narodna biblioteka od 1952. do 1955. kada je preseljena na prvi sprat novoizgrađenog Zadružnog doma. Posle biblioteke, na tom mestu srbobranski poslastičar Nandor otvara svoju čuvenu poslastičarnicu. Danas je fasada ove zgrade u tužnom stanju a na njoj su i, kao nekakave kraste, spoljne jedinice klima-uređaja, na žanost - uobičajen prizor na objektima pod zaštitom širom naše zemlje.

Engleski toalet nastuprot poljskog klozeta

Zgrada Narodne biblioteke Srbobran u ulici Svetog Save je bila predivna kuća porodice Gavanski sagrađena 1901. Prema svedočenju živih članova porodice, za gradnju kuće je utrošeno 200.000 cigala velikog formata. Poređenja radi, za običnu, ali lepu veliku kuću je bilo potrebno oko 40.000 cigala.

Zgrada Narodne biblioteke Srbobran je izgrađena sa vrlo modernom opremom za to vreme. Prva je imala "engleski klozet", tj. WC šolju u kući, za razliku od ostalih kuća u to vreme koje su koristile poljski WC. Ovo je bilo moguće zbog toga što je imala svoj sistem za tekuću vodu više od pola veka pre nego što je Srbobran dobio gradski vodovod. Naime, na tavanu kuće se nalazio veliki kazan za vodu, koji se pumpom punio iz bušenog bunara u dvorištu. Tako je voda slobodnim padom kroz cevi iz tog kazana bila sprovedena do kupatila i kuhinje. Nije poznato da li su i druge veleposedničke kuće imale sličan sistem, ali za ovu je potvrđeno da jeste.

U dvorištu kuće se nalazila velika „ajskasna”, tj. ledenica – velika rupa u zemlji dimenzija 7-8 metara sa 7-8 metara prekrivena trskom, u koju su tokom zimskih meseci stavljane velike kocke leda isečene sa zaleđenog Kanala. Na taj način je čuvan led i tokom leta, u vreme kad nije bilo zamrzivača i frižidera.

Osim tekuće vode, i sistem grejanja je vrlo specifičan. Dok su se u većini kuća koristile peći, bilo zidane ili metalne, ovde su peći uzidane u dva ugla, tako se se loži ugljem ili drvetom iz jedne prostorije, a toplota se kroz zidove širi u druge prostorije. Ovaj sistem grejanja je bio vrlo napredan za vojvođanske uslove gde se ložilo uglavnom kukuruzovinom.

Pošto je u ovakvom sistemu grejanja bilo neophodno da se koristi kaloričnije i manje kabasto gorivo, kad je porodica Gavanski izgubila svoje velike posede nacionalizacijom, nije više bilo materijalnih sredstava da se izdržava ovako skup i zahtevan sistem grejanja, a i prostorije u kući su izuzeno velike sa vrlo visokom tavanicom, tako da se kuća pokazala nepraktičnom za život. Iz tih razloga, oni odlučuju da je prodaju. Međutim, kada se već našao kupac, Opšina je stopirala prodaju tvrdeći da ona ima pravo preče kupovine. Stoga su Gavanski prodali kuću Opštini, ali po višestruko nižoj ceni od prvobitno dogovorene sa prvim kupcem. 

Zgrada Doma kulture Srbobran u ulici Cara Lazara je legat Save i Sofije Kišdobranski, koji je njihov sin Bogdan Kišdobranski – Momirović njima u spomen  zaveštao 1988. Matici srpskoj iz Novog Sada i građanima Srbobrana, za kulturne i prosvetne ciljeve, kako svedoči tabla od crnog mermera na ulazu u objekat. Zgrada je sagrađena 1902. sa očuvanom originalnom stolarijom iz tog perioda. Staklo na ulaznim vratima je peskareno i originalno iz 1902. Iza zgrade se nalazi veliko, prostrano dvorište koje je flasterisano, tj. popločano ciglama i tu se nalazi najlepši sačuvan trem u Vojvodini iz godine gradnje. Zgrada ima dva krila. Jedno krilo pripada Matici srpskoj i njega koristi Osnovna muzička škola iz Vrbasa, odeljenje Srbobran, dok drugi deo zgrade pripada Opštini Srbobran i u njemu je smešten Dom kulture Srbobran i Galerija Doma kulture.

Kaćanski, Dunđerski, mama čika Jove Zmaja...

Kuća Stevana Dunđerskog u Karađorđevoj ulici je jedina velika kuća koju su sagradili potomci Gedeona Gece Dunđerskog, a koja je još uvek delimično u vlasništvu njegovih potomaka. Kuću je sagradio Stevan Dunđerski, sin Nestora Dunđerskog, Lazarevog rođenog brata. Upravo u toj kući je Stevan 1919. ugostio Regenta Aleksandra Karađorđevića i priredio mu večeru i prenoćište dostojne kralja.

Nakon Drugog svetskog rada, u veći deo kuće useljava se Lovačko udruženje „Fazan” Srbobran koje još uvek koristi ove prostorije, dok je manji deo kuće danas u privatnom vlasništvu Stevanovog praunuka Dušana Dunđerskog. U tom privatnom delu kuće se nalazi i salon u kojem je boravio Regent Aleksandar sa očuvanim originalnim nameštajem.

Na kapiji od kovanog gvožđa još uvek se mogu uočiti inicijali S.D. – Stevan Dunđerski, prvi vlasnik i graditelj kuće.

Rodna kuća Marije Gavanski, majke Jovana Jovanović Zmaja nalazila se odmah pored kuće Stevana Dunđerskog, na samom uglu ulica Karađorđeve i Zmaj Jovine. Sama rodna kuća je srušena još u 19. veku, pa su se na tom mestu nalazile pomoćne, ekonomske prostorije Stevana Dunđerskog. Sada je tu niska i neugledna zgrada koju koristi zemljoradnička zadruga i PIO fond. Zbog toga što se tu nalazila rodna kuća majke velikog pesnika, cela ta ulica ponela je naziv Zmaj Jovina.

U Karađorđevoj ulici, koja se nekad zvala Kaćanski sokak, jer su se tu nalazile mnoge kuće nekadašnjih srbobranskih veleposednika iz porodice Kaćanski, na broju 31, nalazi se jedna od najlepših porodičnih kuća u Srbobranu. Izgradio ju je 1895. Gavra Kaćanski (1871-1928), veleposednik sentomaški, a nakon njegove smrti, nasleđuje je deda Gavrin sin Ivan Kaćanski i kasnije Ivanova ćerka Milena Šurjanović, koja je napisala više knjiga o Srbobrnu i u njima detaljno opisala svoje detinjstvo, Srbobran i ovu kući. 

U svojoj knjizi "Ključ od kapije", Milena Šurjanović rođena Kaćanski, opisuje ovu kuću sa puno ljubavi:

„Od kuće u kojoj sam se rodila, ostao mi je samo ključ od kapije. Čuvam ga u vitrini i brinem da ne polomi staklenu policu na kojoj stoji; ovakav ključ je prava retkost jer je toliko velik i težak da ne može stati ni u jednu tašnu, ni u jedan džep. Nikad ga niko nije nosio sa sobom, jer kuća nikad nije bila prazna niti zatvorena. U njoj je boravila uvek najstarija generacija naše porodice – dok su mlađi bivali, najvećim delom godine, na salašu. Ključ je bio veliki jer je bila velika i dvokrilna teška drvena kapija, sva u ornamentima i raznobojnim vitražima u luku pri vrhu. Ta kapija je morala biti velika jer je pripadala bogatoj, velikoj familiji… Zidana je 1895. I tako velika i tako teška, masivna i široko polegla između dve paralelne ulice, bila je prava slika seoske arhitekture s kraja 19. veka. Fasada ukrašena šenbranima i ornamentima, a plafoni – pravo čudo! I posle punih sto godina, grede od erdeljske hrastovine stajale su kao prvog dana. Sobe su bile neobično visoke (mislim četiri do pet metara), ali zimi divno tople, a leti sveže, tako da se preko ramena uvek mogao prebaciti neki lagani šal, sa obaveznim fronclama, i otrpeti na nogama čarape… Dužinom cele kuće, uporedo sa frontom uličnih soba prostirao se široki gong u kome je, preko sjajnog kamenog poda uvek bio prostrt crveni kokus-tepih. Ceo dvorišni zid gonga bio je zastakljen, a duž prozora šepurile su se saksije sa probranim kaktusima, asparagusima, vosak cvećem i ostalim gospodskim ukrasnim sobnim biljem. Kuća je živela svoj mnogostruko isprepletani bogati život:noću jedan, danju drugi, zimi treći, a leti četvrti. Mladi u njoj – svoj, a stari, takođe svoj. U tako veliku i lepu kuću, širom otvorene kapije i duše, svi smo stali.” 

Kuću je 2003. godine kupio Stevo Rnić i sa puno uloženog truda je obnovio vrativši joj nekadašnji sjaj.

Rodna kuća Svetozara Kaćanskog Batuke, akademskog slikara, nalazi se odmah prekoputa kuće Gavre Kaćanskog, u Karađorđevoj br. 30. Ta kuća je značajna jer je u njoj 4. novembra 1944. održan dogovor između generala Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije Peke Dapčevića i Koste Nađa i komandanta Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije maršala Tolbuhina, o zajedničkim vojnim operacijama protiv fašističkih armija i bici na Batini.

Za sedam dana na ovom mestu čitaćete treći nastavak reportaže o Srbobranu sa pričom i njegovim crkvama i Kalvariji.

Robert Čoban