BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Srbobran (1) SA VISINE od 13 metara „Sloboda” posmatra usnulu varoš

U severnom delu nalaze se sve kulturno-istorijske zgrade, crkve i groblja a južno od kanala su industrijska i železnička postrojenja koja svedoče o nekadašnjoj privrednoj slavi ovog mesta.

Kroz Srbobran u pravcu zapad-istok prolazi i regionalni put koji povezuje Sombor i Bečej, tj. Podunavlje sa Potisjem. Paralelno sa tim putem prolazila je i železnička pruga na kojoj se odvijao putnički saobraćaj do 1976, a teretni sve do 1994. Železnička stanica je napuštena ali sudeći po stanju brloga u prostorijama tu je neko donedavno i živeo. „Moj muž je bio skretničar, kuća u kojoj živimo je pripadala Železnici ali smo je otkupili!”, priča nam žena pred bokternicom sa lepo uređenom baštom.

Zgrada starog mlina na južnoj, desnoj obali Velikog bačkog kanala, kod samog mosta, je istorijski gledano najvažniji industrijski objekat u opštini Srbobran. Sagradio ju je Lazar Dunđerski davne 1906. i još uvek služi svojoj prvobitnoj nameni što je prava retkost: više od 110 godina to je srbobranski mlin koji proizvodi više vrsta pšeničnog brašna vrhunskog kvaliteta. 

Zanimljiva je teorija koju smo nešto kasnije čuli od jednog meštanina: „Tito je kaznio Srbobran zbog toga što su u njemu živele „gazde” i „kulaci” pa su posle Drugog svetskog rata sva industrijska postrojenja dobila okolna mesta - Vrbas, Kula, Crvenka, Bečej...”. Opština Srbobran je ujedno i jedna od retkih u Vojvodini u kojoj gotovo i da nije bilo Nemaca pa samim tim ni kolonista nakon 1945. te su žitelji u najvećem procentu starosedeoci - Srbi i Mađari.

Prelazimo most na Velikom bačkom kanalu i prvo što vidimo je tužna slika zapuštenog hotela “Elan”. Kupila ga je firma „Rotor”. Kompanija “Rotor” je vlasnik i hotela “Queen” u centru Novog Sada za čije otvaranje je kao i za neke druge projekte dobila značajna sredstva od Fondacije „Prosperitati”, koju je pokrenula Vlada Republike Mađarske.

Četiri stara nadgobna spomenika na Unčiću potiču iz 18. veka predstavljaju najstarije svedoačnstvo o naselju na levoj, severnoj strani Velikog bačkog kanala (u tom periodu reka Crna bara). Pod zaštitom su države kao nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture od značaja od 1969. iako velika većina Srbobranaca uopšte ne zna za to - pitali smo nekoliko njih koji žive u susednim ulicama, samo su slegali ramenima. Nalaze se na dve raskrsnice Kanalske ulice sa Sterijinom i Ljubljanskom ulicom, po jedan na svakom uglu, tako da mnogima deluju kao obični kameni stubovi.

Prvi od njih - iz 1716. nalazi se na uglu ulica Kanalske i Sterijine, na desnoj strani, vertikalno ukopan u zemlju. Tekst je nečitak, raspoznaju se samo pojedina slova. Jedino se jasno vidi godina 1716.

Preko puta, tj. na levoj strani Sterijine ulice, nalazi se drugi spomenik, takođe vertikalno ukopan u zemlju. Ovaj je iz godine 1787.  Na uglu ulica Kanalske i Ljubljanske, na desnoj strani, obrnuto je ukopan jedan stari nadgrobni spomenik iz 1755. Preko puta tj. na levom uglu Ljubljanske ulice, nalazi se još jedan stari nadgrobni spomenik, na kojem nema nikakvog teksta, ali se pretpostavljada i on potiče iz istog vremena tj. negde oko sredine 18. veka.” U Elaboratu Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture se navodi da su spomenici u lošem stanju i navodi se, kao mera zaštite, da je „Potrebno čišćenje i adekvatna prezentacija, kao i izmeštanje u muzejsku kolekciju.”

Hotel “Elan” se nalazi na parceli veličine 4.000 m2 izgrađen je 1980. i tada je posedovao “B“ hotelsku kategoriju. Par koraka od “Elana”, na parkingu Sportske dvorane nalazi se Spomenik herojima Crvene armije i vojniku Borisu Mihajloviču Korotkovu. Manje je poznato da se ispod spomenika nalazio i grob sovjetskog vojnika Borisa Mihajloviča, koji je poginuo u borbama za oslobađenje Srbobrana. Preko puta spomenika nalazi se dvojezična tabla na kojoj na srpskom i mađarskom piše “Trg mladosti”.

Nastavljamo dalje i stižemo u sam centar mesta kojim dominira Spomenik palim borcima i žrtvama fašističkog terora. To je najveći spomenik u celoj opštini Srbobran i jedan od najvećih tog tipa u Vojvodini. Nalazi se u parku u najstrožem centru Srbobrana, koji je napravljen i uređen 1955/56. rušenjem kafane „Korzo” i drugih objekata koji su se tu nalazili. U centralnom delu parka je 1954 podignut ovaj spomenik slobodi, rad vajara Stevana Bodnareva. Ukupna visina spomenika je 13 metara, visina obeliska 8,25 metara, postamenta 75 cm, statue 4 metra, dok je postolje viskoko 9,32 metra.

Kada smo mi posetili Srbobran, deo oko spomenika je bio raskopan, u toku su bili radovi na parternom uređenju parka.

Za sedam dana na ovom mestu, nastavak priče iz Srbobrana - o znamenitim zgradama velikana koji su proneli slavu ovog grada širom Vojvodine ali i Evrope.

Robert Čoban