BICIKLOM KROZ VOJVODINU: CRVENKA (2) U staničnoj kafani braća Horn svirala harfu

U selu žive 22 nacije. U matičnu knjigu venčanih godišnje se upisuje oko 90 brakova. Kada pogledate nacionanu pripadnost venčanih vidite da ima mnogo mešanih brakova, na primer: Hrvat - Ukrajinka, Čeh - Srpkinja, Grk - Mađarica..ja sam Hrvatica a muž mi je Crnogorac!”, ovako počinje dokumentarac “Velika porodica” u produkciji “Zagreb filma” iz sredine šezdesetih godina koji možete da nađete na YouTube.

Dok ručamo u restoranu “Stara kudeljara” u obližnjoj Kuli sabiramo utiske sa prve vožnje bicikla kroz Crvenku i okolna sela sa Veskom Paskašom, vlasnikom restorana i legendom ovog kraja kao i našim domaćinima Aleksandrom Arvaijem i Vladimirom Stankovićem, direktorom Turističke organizacije opštine Kula. Naši sagovornici nam potvrđuju navode iz dokumentarnog filma o Crvenki kao pravoj “riznici naroda”.

Sledeći sagovornik u filmu je Aleksandar, Jevrej po nacionalnosti i radnik Jugoslovenske lutrije koji prodaje lozove ispred Fabrike šećera u Crkvenki baš tog dana kada se deli plata. Ispred mesne škole autori filma anketiraju dve devojčice, prvoj je tata Srbin a majka Nemica, drugoj otac Mađar a majka Srpkinja. Posle kamera ide do kanala na kojem peca Mađar Laslo Varga, pa do Marka Jovovića koji se predstavlja kao “barjaktar bivše crnogorske vojske, 82. godine star” i kreće da svira na guslama. Tomaž Gornek je Slovenac koji je došao iz Crne Gore gde je dugo živeo, pa potomak jednog Belog Rusa, Makedonac, Rumun, Slovakinja, Albanac, Nemac, Poljak, Ukrajinac... Kamera je snimila i indicent posle nedeljne igranke u Domu kulture kada su se nekolicina mladića potukla zbog devojaka. 

Svakako najzanimljiviji junaci dokumentarca su braća Stevan i Jožef Horn, poreklom egipatski Jevreji koji su više od pedeset godina u kafani preko puta Železničke stanice svirali harfe. Nadrealna scena dva sredovečna muškarca koji u kafani sviraju svako svoju harfu nešto je što je danas nemoguće videti ne samo kod nas, nego verovatno nigde više u ovom delu Evrope. U Crvenki je, eto, bilo moguće do pre samo pola veka. Priča se da su kada su braća Horn umrla - harfe položene sa njima u grob.

Slavu ovog mesta širom Jugoslavije ali i Evrope pronosio je decenijama Rukometni klub “Crvenka” koji je osnovan još 1952. pri Društvu za telesno vaspitanje „Partizan“, a 1953. je registrovan u rukometni klub i počeo da se takmiči. 

“Crvenka” po prvi put obezbeđuje ulazak u Prvu ligu Jugoslavije 1965. godine, preko kvalifikacionog turnira u Rijeci, a već 1967. osvaja Kup Jugoslavije (što je ponovila i 1988. g), a 1969. postaje prvak Jugoslavije. 

Najveći uspeh u evropskim takmičenjima “Crvenka” je postigla u sezoni 1969/70. kada je stigla do polufinala Kupa evropskih šampiona, gde je poražena od “Dinama” iz Berlina ukupnim rezultatom 20:19.

Danas je Rukometni klub “Crvenka Jafa” senka stare slave ovog sporta u selu a takmiči se u B Superligi Srbije Sever-Centar…

Obišli smo postament na koji je prilikom rekonstrucije centra mesta 2015/2016. planirano da bude postavljena statua “Rukometaš”, čime je trebalo da oda priznanje generacijama sportista koji su proslavili Crvenku. Međutim, to se iz nedostatka sredstava a kasnije i interesovanja nije dogodilo. 

Protekle decenije dovele su do novih seoba i promena u strukturi stanovništva Crvenke ali su tragovi nekadašnje etničke šarolikosti ostali. Tako pored većinskih Srba u selu koje prema podacima Popisa iz 2022. ima 7.232 stanovnika, pored većinskih Srba žive još i: Crnogorci (348), Mađari (289), Hrvati (80), Ukrajinci (46), Makedonci (40), Rusini (39), Jugosloveni (31), Nemci (20), Romi (19), Rusi (10)...

Za razliku od većine drugih varošica u Pokrajini Crvenka je uspela da sačuva dobar deo svoje industrije - jedna od tri preživele vojvođanske šećerane nalazi se u ovom mestu, tu je i čuvena industrija konditorskih proizvoda „Jafa” kao i manja fabrika stočne hrane. I pored toga, Crvenka nije uspela da izbegne negativne demografske trendove koji prate gotovo sva mesta u Vojvodini (osim Novog Sada) - u proteklih 20 godina broj stanovnika je pao za čak 28% - sa 10.163 (popis iz 2002) na 7.232 (popis iz 2022). Drugu biciklističku turu u Crvenki nastavljamo obilaskom njenih bogomolja

. Ispred rimokatoličke crkve Srca Isusovog čekaju nas Aleksandar Arvaji i Inge Fuks, ćerka čuvenog doktora Eugena Fuksa o kojoj sam pisao u prvom delu priče o Crvenki. Hram je sagrađen 1898, spolja dosta zapušten, fasadi je preko potrebna obnova - ali je unutrašnjost crkve veoma lepo održavana.  Inge nam kaže kako se nemački u crkvi danas čuje samo na Božić kada ona zapeva “Tihu noć” na maternjem jeziku.

Pre Drugog svetskog rata u Crkvenki su u centru mesta, jedna preko puta druge stajale Evangelička i Reformatska crkva, u obe su u najvećem broju odlazili ovdašnji Nemci. Obe su posle 1945. srušene.

Nešto dalje, u istoj Ulici Maršala Tita, samo sa druge strane puta nalazi se i Hram Svetog Save. Ispred bogomolje dočekuje nas ljubazni sveštenik Radovan Maljković. Pokazuje nam crkvu koja je sagrađena devedesetih godina od priloga vernika. 

Listamo crkvene knjige u kojima se uočava zanimljiva pojava da su do pre desetak godina većina krštenih bila odrasla lica koja su rođena u socijalizmu u ateističkim porodicama pa su onda devedesetih i dvehiljaditih poželela da i zvanično uzmu pravoslavnu veru.

Za sedam dana na ovom mestu čitajte treći i poslednji deo priče o ovom mestu - “hroniku crvenačkog groblja”, priču o Petru Egneru, rođenom Crvenčaninu koji je bio upravnik logora “Staro Sajmište” u Drugom svetskom ratu, kriv za smrt preko 17.000 zatvorenika kao i o tome kakve su veze čuvenog mađarskog pesnika Mikloša Radnotija sa Crvenkom.

Robert Čoban