DANAS JE SVETI SAVA Duhovni začetnik srpske prosvete

Prvi Savin naslednik na arhiepiskopskom prestolu, Sveti Arsenije Sremac, ovako je pisao o njemu: „Čuste blagog učitelja našeg i nastavnika, koji se u minulo vreme razluči od nas, ali njegov dobri spomen i blage pouke svagda su u nama, jer on ne prestaje učiti nas.”  Sveti arhiepiskop Nikodim koji je živeo u 14. veku, Svetog Savu još naziva apostolom i učiteljem otačastva, Srpske zemlje. U jednoj povelji kralj Milutin kazuje „prvi arhiepiskop i učitelj srpski i praroditelj naš, svetitelj Hristov Sava”. U jednom zapisu iz 1305 godine veli se da je Sveti Sava nastavnik „svoj srpskoj zemlji.

On je presvetli nastavnik, gospodin i učitelj. U nemanjićkom periodu srpske istorije arhiepiskopski presto Srpske crkve se nazivao, između ostalog, i prestolom svetog gospodina i učitelja kir Save”. Ovo nas navodi na zaključak da je još u u srednjem veku Sava smatran za  nesumnjivog duhovnog začetnika srpske prosvete.

Osnovni podaci o životnom putu Rastka, a u monaštvu Save Nemanjića su dobro poznati. Živeo je u vremenu velikih previranja i političke nesigurnosti. Negde oko 1191. godine, Rastko, sin velikog župana Nemanje, napušta dvor i  postaje kaluđer sa imenom Sava. Na Svetoj Gori započeo je njegov monaški podvig a  to je bio težak i mukotrpan put, prepun odricanja koji je doveo Rastka Nemanjića do tolike slave da ga se eto i danas sa radošću sećamo.

Njegove smirene monaške dane unespokojila je dramatične politička promene kada je pod udarom zapadnih krstaša srušeno moćno Vizantijsko carsto 1204. godine. Na ruševinama Vizantije nikle su nove države, Latinsko carstvo, Solunska kraljevina, Ahajska kneževina i Atinsko vojvodstvo čiji su vladari poštovali zapadni hrišćanski zakon. To je vreme kada se Bugarska koleba da li da napusti istočni obred i da se povinuje moći zapadnih ritera. U svom tom haosu, ponizni monah sa Svete Gore određuje dalji pravac razvoja srpske države i daje potpuno drugačiji i nov sadržaj srpskoj kulturi.

Sveti Sava učinio je dva velika dela, čiji značaj daleko prelazi granice i doba trajanja srednjovekovne države Nemanjića. Prvo i osnovno delo jeste stvaranje autokefalne, samostalne Srpske pravoslavne crkve 1219. godine. Zamišljena i zasnovana na narodnoj osnovi, Savina crkva se ubrzo izjednačila sa srpskim narodom, stopila se s njim u jednu celinu i crpila je iz njegovih osobina stalno svoju snagu. Proniknuta istinskom, pravom i dubokom verom, srpska crkva je držala život i davala je uvek snagu srpskom narodu, održavala je njegovu svest u danima robovanja, hranila ga je u doba potištenosti nadom u vaskrs, jačala je stalno njegovu otpornu snagu i utvrđivala je i širila ideju o zajednici celoga naroda. Savina crkva je bila glavna moralna snaga, koja je kroz vekove održala i spasla naš narod. 

Obilazio je svet široko otvorenih očiju

Neumorni putešestvenik, obilazio je svet široko otvorenih očiju.  Učeći, gledao je  vekovima u napred gledao, i u otadžbinu presađivao iskustva naprednijih naroda.  Gde god da je boravio, s njim je vazda bio srpski duh; a kad bi se u Srbiju vratio, on bi je oplemenjivao i bogatio tuđim iskustvima i znanjima, koja je presađivao u srpsko tle i u srpsko duše, poimajući njihovu univerzalnu vrednost. Možda je to i zavet za sve one koji će napustiti otadžbinu da je misaono nikako ne zaborave već da i sa najudaljenijih meridijana pokušaju da urade nešto za njen opstanak i napredak. I u tom smislu život i delo Svetoga Save predstavljaju uzor za oponašanje za narod iz kojega je potekao. Taj ton, u kome su u simfoniji nacionalno i univerzalno, dao je na samom početku srpskoj kulturi. 

 

Drugo veličanstveno delo, koje u stvari proizilazi iz prvog, jeste uticaj na državnu orijentaciju u smislu izgra­đivanja države i sa­mostalne kulture. Upravo zbog ova dva granidozna dela istorijska nauka odredila je Savi mesto oca naše državne ideje i kulture. Ali, bez obzira na sud istorije, u narodnoj svesti Sava je već odavno zauzimao to važno mesto. Misao Svetog Save, oličena u samostalnoj srpskoj crkvi i samostalnoj državi, išla je pararelno i zajedno sa istorijskom sudbinom koja pogađa naš narod u poslednjih devet vekova. Ove tekovine, harmonično simbolizovane u ličnosti Svetog Save, pretstavljale su ujedno vrednosti iz kojih je izgrađivana naša nacionalna ideologija posle gubitka državne samostalnosti. Po nestanku srpske države, kult Svetog Save bio je izuzetno jak na čitavom Balkanskom poluostrvu. Kao svetac, Sava je poštovan i među rimokatolicima. Tomko Mrnjević, bosanski biskup, napisao je početkom 17. veka prvu biografiju Svetog Save, koja nema istorijsku već isključivo književnu vrednost. S poštovanjem o Svetom Savi su pisali dubrovački pesnik Antun Sasin, Jovan Kavanjin i Pavle Riter Vitezović. Tursko spaljivanje Savinih moštiju 1594. godine u Beogradu u znak odmazde protiv pobunjenih banatskih Srba nije smanjilo poštovanje koje je srpski narod gajio prema Svetom Savi. 

Zahvalnost potomstva

Ono što je Sveti Sava stvorio ostavilo je vidan i dubok trag u celoj našoj istoriji, postalo je sastavni deo našeg života i osiguralo je Svetom Savi zahvalnost potomstva. Savina crkvena organizacija preživela je sve nedaće i nesreće, koje su docnije često nailazile na srpski narod, preživela je mučno i teško doba ropstva, koje je trajalo nekoliko vekova, kada je u mučnoj borbi tavorila dane u tuđim državama. Savina crkva je, blagodareći svojoj odličnoj organizaciji, i u tako teškim prilikama ipak ostala živa, i održala se do danas.

Prvi trag o proslavi Svetog Save datira iz 1734. godine u udžbeniku za četvrti razred srpsko-latinske škole u Sremskim Karlovcima. Davne 1812. godine osnovan je u Zemunu školski fond u čijem je ustavu bilo određeno da se Sveti Sava ima obeležavati kao zaštitnik srpskih škola. Presudnu ulogu prilikom ove odluke imao je sveštenik Jeftimije Ivanović, koji je prethodno službovao u Kuveždinu,  gde se nalazi manastirska zadužbina sv. Stefana Štiljanovića posvećena sv. Simeonu Mirotočivom. Nešto ranije, 1810. godine, narodni dobrotvor Sava Vuković pl. od Berksova je na Savindan objavio osnivačko pismo za obnavljanje novosadske pravoslavne gimnazije.  Matica srpska od 1826. godine obeležava Svetoge kao zaštitnika, ali i kao imendan dobrotvora Matice Save Tekelije. U Pešti je na taj način svetitelj počeo da se proslavlja 1838. godine, a u Segedinu 1839. zaslugom Pavla Stamatovića. U Šibeniku je obeležavan 1846, u Kotoru 1849. godine. Karlovačka gimnazija prvi put je 1860. godine proslavila Svetog Savu kao svoju slavu, ranije je proslavljan Sveti Stefan, kao zaštitnik osnivača mitropolita Stratimirovića. Ukazom Popečiteljstva prosveštenija 1840. godine za zaštitnika svih škola u Srbiji određen je Sveti Sava. Predlog je potekao od rektora kragujevačkog Liceja Atanasija Nikolića, koji je bio rodom iz Bačke. 

Petar Đurđev

(Autor je istoričar i direktor Istorijskog arhiva Novog Sada)