OD FILMA DO POZORIŠTA O fenomenu „Skupljača...”
Čuveni film Aleksandra Saše Petrovića iz 1967. nedavno je doživeo uspešnu adaptaciju na daskama Srpskog narodnog pozorišta u režiji Dejana Projkovskog, što nam pruža povod da promišljamo o fenomenu Skupljača onda i sad, te o estetsko-značenjskim razlikama filma i predstave koje su, budući brojne, učinile predstavu samosvojnim umetničkim delom koje ne podilazi filmu niti ga izneverava.
Pomenuta različitost posebno je zanimljiva, ako uzmemo u obzir relativno male narativne intervencije teksta predstave u odnosu na priču filma. Adaptirajući iz filmskog u pozorišni kod, autorski tim predstave (D. Projkovski, S. Dimoski, O. Josifovski, A. Kulešević, I. Ristić, V. Svetozarev i D. Sredojević) odlučio se da, ostavši veran scenariju, nadgradnju vrši u domenu specifično scenskih sredstava – krupan plan filma koji evocira osamljenost, intimnost, u predstavi zamenjen je brojnim masovnim scenama, stilizovanog i ekspresivnog pokreta; u ravni muzike naspram kultne filmske interpretacija Đelem, Đelem Olivere Katarine, stoji živa scenska muzika obogaćena i autorskom numerom Ne ostavljaj sve ove godine; melanholičan ton filma u suprotnosti je sa burnim ritmom predstave u kom se kroz fragmentarnu dramaturgiju – kolažiranje i „montiranje“ scena, smenjuju dur i mol, strast i smrt...
Verovatno najveći kvalitet filma, koji ga je učinio jednim od najznačajnijih u opusu reditelja i u jugoslovenskoj kinematografiji uopšte, donevši mu između ostalih i Specijalnu nagradu žirija i nagradu međunarodne kritike u Kanu, jeste njegova likovna lepota – fotografija, kompozicija kadra, pseudodokumen- taristički elementi koji doprinose osećaju autentičnosti, istine, pastelna paleta koja slika vojvođansko blato, magle i glib, kao pejzaž sa usamljenom figurom – egzistencijalističkim junakom. Lutalaštvo, čest motiv i okvir jugoslovenskog (Kad budem mrtav i beo, 1967) i evropskog (Do poslednjeg daha, 1960) filma šezdesetih, u Skupljačima perja je i organski element radnje usled perjarskog načina života protagoniste, ali i poenta filma – subjekt koji ne uspeva da se ostvari u sukobu sa društvenim i životnim okolnostima svog života, osuđen je na lutanje. Crnotalasovska rezignacija ne dopušta sentimentalizam, a kraj filma nedvosmisleno ukazuje na melanholični pogled na svet, uključujući i poslednje kadrove: „Narasta muzika – pesma Đelem, Đelem, što znači ‘lutam, lutam’... Ravnica, drumovi, kiša, drveće.“ (scenario dostupan u izdanju „Prometeja”)
Kako su se društvene prilike drastično promenile u odnosu na 1967, možda naslov drugog Petrovićevog filma, Biće skoro propast sveta (1968), najbolje opisuje anksioznost savremenog čoveka, čije je osećanje sveta pre blisko baroknom – memento mori, no Jugoslaviji šezdesetih. Međutim, reditelj Projkovski bira da u pozorišnoj adaptaciji Skupljača perja umesto tragičnosti egzistencije insistira upravo na vitalnosti i radosti života, koja se očitava kroz pozorišni materijal, ali i kroz očiglednu radost igre cele glumačke ekipe. Stoga je glumačka igra u predstavi vrlo uravnoteženog kvaliteta i dovoljno samosvojna da uopšte ne priziva poređenje sa čuvenim filmskim ulogama Bekima Fehmiu, Olivere Katarine ili Bate Živojinovića. U vodećim ulogama u predstavi su Marko Savić (Beli Bora), Bojana Milanović (Tisa), Marta Bereš (Lenče) i Milan Kovačević (Mirta), a ništa manje upečetljive uloge napravili su i drugi glumci u podeli: kako Aleksandra Pleskonjić i Jovana Balašević (Borina majka i žena Ruža), tako i brojna mlađa ekipa SNP-a čija energija pleni (Aljoša Đidić, Mia Simonović, Marko Savković, Peđa Marjanović, Vukašin Ranđelović, Dimitrije Aranđelović...)
Na likovnom planu, raskošna scenografija i šareni stilizovani kostim svesna su kontra estetici filma, a vreme zbivanja ostavljaju neodređenim, to jest svevremenim. Snažna ekspresija koja nastaje u sinergiji likovnih, glumačkih, plesnih i muzičkih elemenata stvara lirske „slike“ koje se kolažiraju sa dramskim scenama. Na primer, nakon scene u kojoj Pajtaševoj ženi (M. Simonović) umire beba, žena peva tužbalicu, a na proscenijumu joj se pridružuju sve žene, udarajući se, posipajući peskom i krvareći, stvarajući sliku koja je komentar ženske sudbine. Projkovski tako, kao i Aleksandar Petrović, koristi nenarativne elemente da nadogradi prilično plošnu priču scenarija, i da stvori uzbudljiv scenski događaj. Humor, prisutan i u filmu, na sceni je potenciran, kao i prikazivanje svega nagonskog, da bi se u tim stalno uzburkanim okolnostima kontrastirali radost i bol života. Zbog toga predstava povremeno ulazi i u opasnost od esencijalizma spram ciganske prirode, kao i sentimentalizma. To je verovatno bio svestan rizik odabrane perspektive – one koja tvrdi da je život sladak više nego gorak, pa i po cenu povremene naivnosti ili banalnosti. Perspektivu koju predstava zauzima je možda najlepše opisao Dragoslav Mihajlović u Petrijinom vencu: „Čovek ti je taka živina – sve zaboravlja. Ne znam kaki bol da ima, najzad će uvek da ga odboluje i da zaboravi. (...) Taka je to strvina. Voli da živi, živina.“
Najzad, kao što Skupljači perja iz 1967, pored svih pomenutih kvaliteta, imaju i taj da pružaju autorski komentar na poziciju čoveka u savremenom društvu koji je protivan svetonazoru brojnih dotadašnjih jugoslovenskih filmskih spektakala, tako i pozorišna adaptacija Skupljača iz 2023. svojom potenciranom emotivnošću odgovara na beznađe savremenog trenutka i čest manirizam i hladnoću savremenog pozorišta.
Mina Petrić
