Češki magacin svedok ključnih promena koje su se desile na prostoru nekadašnjeg Velikog Limana

Češki magacin tako je svedok ključnih promena koje su se desile na prostoru nekadašnjeg Velikog Limana. Od industrijalizacije i razvoja modernog Novog Sada na početku 20. veka, do transformacije u centar savremenog stvaralaštva i umetnički razvoj Novog Sada na početku 21. veka.

Istorija industrijalizacije Novog Sada na početku prošlog veka malo je poznata široj javnosti, a stručnjaci kažu da ni do svih tačnih i preciznih podataka nije lako doći.

- Nažalost, istraživanja industrijskog nasleđa i privredne istorije u Novom Sadu su tek na začetku, a neke stvari su verovatno trajno izgubljene - kaže istoričar Vojislav Martinov.

Otkrivanju istorije današnjeg Distrikta, ali i obnovi devastiranih prostora i korišćenju njihovih potencijala koje su poslednjih decenija krili, doprinela je titula Evropske prestonice kulture, koju je Novi Sad nosio prošle godine, zahvaljujući kojoj je započet proces rekonstrukcije, ali i istraživanja i prezentacije ključnog istorijskog perioda grada.

Svedok istorije industrijskog razvoja

Kako Martinov objašnjava, pozivajući se na Donku Stančić i njenu Umetničku topografiju Novog Sada, Češki magacin građen je 1921. godine, što se poklapa sa periodom intenzivne industrijalizacije Novog Sada i širenja industrijske zone na takozvani Veliki Liman. Tada je već postojao Mali Liman koji je zauzimao prostor između današnjih bulevara Mihajla Pupina i cara Lazara i takođe je imao industrijsku zonu, najviše na području Radničke ulice.

- Limani su bili zgodni za pozicioniranje industrijske zone zbog blizine Dunava - kao glavne veze sa velikim evropskim gradovima i blizine železničke stanice, koja se nalazila u zgradi današnje Pošte kod Limanske pijace - ističe Martinov. - Ovaj objekat je u gradu poznat pod nazivom Češki magacin, a prema istraživanju Nenada Mijuka u Adresaru grada Novog Sada se navodi kao „Magacin Čehoslovačke“. Kako nedostaju detaljniji podaci o ovom objektu, a bila bi potrebna ozbiljnija istraživanja za više informacija, može se samo zaključiti da je u pitanju bio zvanični objekat tek formirane Čehoslovačke i da je služio za skladištenje robe, koja je transportovana Dunavom, prema rečima Donke Stančić.

Čitav potez Velikog Limana bio je ključan dvadesetih godina prošlog veka, s obzirom na to da je upravo taj deo grada bio prva planski uređenja industrijska zona, izgradnjom puta, a, prema nekim izvorima, i deo grada koji se najbrže razvijao i stoga podstakao modernizaciju Novog Sada.

U tom kontekstu, iako danas deluje fizički izdvojeno u odnosu na prostor Distrikta, Češki magacin bio je jedan od najznačajnijih objekata i svedoka ključnog momenta u istoriji Novog Sada.

- Po svojim arhitektonskim karakteristikama Češki magacin spada u grupu najvrednijih privrednih objekata na teritoriji Novog Sada, kako navodi Nenad Mijuk, i predstavlja svedočanstvo o istoriji privrednog razvoja grada početkom 20. veka - kaže Martinov. - Prvobitna namena je bila da se u njemu skladišti roba predviđena za transport Dunavom i za robnu razmenu između Kraljevine Srba Hrvata Slovenaca i Čehoslovačke. Međutim, o daljoj nameni ovog prostora, pogotovo nakon deindustrijalizacije čitavog nekadašnjeg Velikog Limana, se ne zna puno.

U jednom delu magacina, poznato je da je bio čuveni klub „NS Tajm”, a danas se koristi za smeštaj jednog dela književnog fonda Biblioteke Matice srpske.

Češki magacin jedna od ključnih lokacija otvaranja Kaleidoskopa kulture

Otkako je, u okviru projekta Evropske prestonice kulture, započeto najpre istraživanje i brojne diskusije na temu Distrikta, pa zatim i obnova objekata, ta lokacija postala je ključna za Kaleidoskop kulture, pre nego je i završena cela obnova.

Češki magacin stoga je bio mesto za neke od najvažnijih događaja u okviru programa otvaranja Kaleidoskopa kulture.

Češki magacin 2001. godine proglašen je spomenikom kulturom, koji po svojim arhitektonskim karakteristikama spada u grupu najvrednijih industrijskih objekata sačuvanih na teritoriji Novog Sada. Ima veliki značaj za proučavanje istorije privrednih objekata sa teritorije grada.

Spomenik kulture najpre je 2020. godine izabran za multimedijalni spektakl – operu „Rigoleto”, reditelja Aleksandra Nikolića, u izvođenju Srpskog narodnog pozorišta. To je bio prvi put da je ovo delo, nakon skoro 170 godina od premijere u Veneciji, izvedeno na otvorenom u Novom Sadu. Sama zgrada Češkog magacina postala je jedinstvena pozornica, koja je ponudila publici potpuno novi doživljaj opere, uz specijalnu video-projekciju na fasadi objekta dugačkoj 50 metara, što je bio vrhunac otvaranja trećeg Kaleidoskopa kulture.

Već sledeće godine, pa i u godini titule Evropske prestonice kulture, Češki magacin bio je lokacija za filmski festival Obnova, takođe u okviru Kaleidoskopa kulture.

Najpre je upravo tu realizovana novosadska pretpremijera filma „Toma” reditelja Dragana Bjelogrlića i Zorana Lisinca, 2021. godine, što je izazvalo veliko interesovanje publike, da bi sledeće godine, kod Češkog magacina, prvi put u Novom Sad bila prikazana remasterizovana verzija jugoslovenskog filma „Neka druga žena”, kao i brojni drugi filmovi, među kojima su „Leto kada sam naučila da letim”, „Komedija na tri sprata”, „Ala je lep ovaj svet” i drugi.

B. Pavković