BICIKLOM KROZ VOJVODINU: BAČKI JARAK Selo se još seća pogibije petorice dečaka koji su 1952. pronašli bombu

Novosadska ulica u Bačkom Jarku nastavlja se na Novosadsku ulicu u Temerinu i tako čini najdužu ulicu u Srbiji. U Vojvodini je i najšira ulica u Srbiji - ona u Karlovčiću u Sremu o kojoj sam na ovom mestu pisao prošle godine. Takođe, u Vojvodini je i zvanično najlepša ulica u Srbiji - Generala Drapšina u Kikindi. Primećujem da su mađarska imena ulica na dvojezičnim tablama na nekim mestima prefarbana, negde je ta fabra očišćena a negde nije. U zapadnom delu sela nalazi se žalosnim vrbama okruženi i lepo uređeni ribnjak "Jezero" na kojem se kada sam došao upravo održavalo takmičenje pecaroša. U jednom šatoru nalazile su se bogate nagrade a krupna žena na samom ulazu upozorila me je da na prolazim tu biciklom kako ne bih ometao takmičare kojih, kako veli, ima 17 i došli su iz cele okoline. Na malom jezercetu pored pecao je, očigledno van konkurencije jedan predškolski dečak.

Nastavljam dalje Železničkom ulicom čiji naziv ukazuje da se na njenom kraju nalazi stanica ili je tu bar nekada bila. Bački Jarak nema prugu od 2016. kada je ukinut saobraćaj na liniji  Rimski Šančevi – Bački Jarak – Temerin – Gospođinci – Žabalj – Čurug – Bačko Gradište – Bečej u dužini od 55 kilometara. Pomenuta pruga otvorena je 2. jula 1899. i bila je u funciji punih 117 godina. Sa nekadašnje zgrade Železničke stanice skinut je natpis "Bački Jarak", fasada je oronula a pruga je "pokošena" samo dvadesetak metara ispred objekta, levo i desno od toga - zarasla je u visoki korov.

Tu su "zgradica" i "mlečar" ali gde je Kosta Nađ?

U Novosadskoj ulici sa desne strane je i Etno-park "Brvnara" koji je tu da podseća stanovnike Bačkog Jarka na arhitekturu zavičaja njihovih predaka.

Reč je o jedinstvenom muzeju pod otvorenim nebom u Vojvodini, koji svedoči o narodnom graditeljstvu krajiških Srba – kolonista koji su naselili Bački Jarak nakon Drugog svetskog rata. Zavičajna muzejska zbirka etnološko-istorijskog karaktera, nastala je na osnovu inicijative stanovnika Bačkog Jarka, kolonista iz Bosanske Krajine Mileta Marčeta u čiju čast je desno od ulaza u kompleks postavljena i spomen ploča.

Objekat „Brvnara“ podignut je 1978. uz materijalnu pomoć mesne zajednice Bački Jarak i opština Temerin, Drvar, Banja Luka i Bosanski Petrovac. Stručnu pomoć u realizaciji pružili su: Vojvođanski muzej, Muzej Grada Novog Sada, Muzej Bosanske Krajine u Banja Luci i Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture u Novom Sadu.

Pored „Brvnare“ postavljena su tri originalna objekta kupljena na terenu: „vajat sa pendžerom“ za mlade bračne parove, „ajat“ ili „mlečar“ za držanje i spremanje mleka i mlečnih proizvoda i ambar za čuvanje kukuruza.

Vajat u Bačkom Jarku zovu "zgradica" što je njegov naziv i u starom kraju. "Zgradica" izložena u ovom kompleksu preneta je iz sela Donje Ratkovu u opštini Ključ. Iz istog sela prenet je i ambar koji meštani zovu "kuruzana". U porodičnim zadrugama brigu o "mlečaru" vodile su žene koje su se zvale "planinke" ili "majarice". One su obavljale sve poslove oko mleka i mlečnih proizvoda. Planinka pri tome nije bila samo domaćica i radnica - nego i učiteljica i vaspitačica dece koja ih je učila radnim navikama kao i da poštuju i slušaju starije.

Sva tri objekta su autentična, doneta iz starog kraja i u ovom etno-kutku sklopljena na potpuno isti način – kako je to ranije bilo učinjeno. Navedeni objekti su ukomponovani u prostor tako da sa glavnom zgradom čine autentičnu ambijentalnu celinu krajiškog dvorišta sa stambenim i pomoćnim objektima. Novu stalnu postavku u objektu „Brvnara“ realizovao je Muzej Vojvodine iz Novog Sada 1999. Na izložbi su prikazani originalni muzejski predmeti, istorijski dokumenti i foto materijal, značajni za narodnu kulturu i istoriju Krajišnika.

U dvorištu se nalaze i biste Branka Ćopića i Petra Kočića a ako je suditi po mapi kompleksa nekada se tu nalazila i bista narodnog heroja Koste Nađa.

U centru sela se od 2015. nalazi spomenik Gavrilu Principu. Ispod njega je mermerna tabla na kojoj piše: "Spomen-ploča poginulim đacima 1952. Marko Gajić, Drago Josipović, Vojko Pajčin, Mišo Rodić i Slobodan Džepina". Od trojice starijih ljudi na klupi pored čuo sam detalje o tragičnom događaju od pre 71 godine. Kako je svaka veća kuća u selu imala ozidanu kišnu kanalizaciju njih je bilo potrebno povremeno čititi. U jednoj od njih, u toku Drugog svetskog rata zatekla se ručna granata koju su radnici iskopali zajedno sa peskom.

Deca iz prvog razreda osnovne su se tu igrala i jedno od njih - aktiviralo je granatu. Johan Valrabenštajn koji je tada imao 11 godina mi je ispričao kako su se oni, učenici starijih razreda spremali da idu u Temerin na neki slet kada se začula jaka ekspozija a ubrzo i vriska i kuknjava po selu. Petoro sedmogodišnjaka je poginulo a više njih je povređeno. Neki od ranjenih još su među živima.

Sa druge strane Novosadske ulice nalazi se zgrada Mesne zajednice projektovana kao Opštinski dom i sagrađena 1904. po nacrtu Antona Dinera a od 2021. proglašena je spomenikom kulture. Javnu funkciju sačuvala je do danas i u njoj su smeštene kancelarije Mesne zajednice Bački Jarak, Mesne kancelarije Bački Jarak, biblioteka i svečana sala – čitaonica. Nedavno je Opština Temerin u njenu sanaciju utrošila 8 milona dinara, krov i fasada su potpuno obnovljeni.

Osnovna škola u selu nosi ime Slavka Rodića, narodnog heroja Jugoslavije. Većina kolonista koji su naselili Bački Jarak došli su iz Drvara, rodnog mesta Slavka Rodića. U dvorištu škole nalazi se i spomen ploča u njegovu čast na koju meštani svakog 11. maja kada je Dan kolonizacije - polazu vence i cveće. Škola u Bačkom Jarku je osnovana davne 1787. od strane Nemaca protestanata koji su do 1945. činili većinsko stanovništvo sela a sadašnji naziv nosi od 1959. Zgrada u kojoj se škola nalazi sagrađena je 1964.

Dok se vozim biciklom kroz selo zapažam nešto što sam video u većoj meri još samo u Ratkovu. Naime, na velikom broju "švapskih kuća" iznad kapija ostala su imena starih vlasnika, onih koji su ih početkom 20. veka i zidali. Među njima su: Mihael Klemens, Baltasar Rener, Jakob Lenhart, Georg Haj, Johan Haug... Kako je većina tih kuća sveže okrečena, nije reč o nemaru nego o nekoj vrsti poštovanja novih vlasnika prema onima koju su tu živeli pre njih.

Na pravoslavnom groblju razumljivo, nema spomenika starijih od 1946. kada su kolonisti iz Bosne došli u Bački Jarak. Moju pažnju privlači grob Zdravka Majkića rođenog u Bosni 1939. koji je 1972. stradao u Australiji ali je porodica njegove posmrtne ostatke vratila u novi zavičaj u Bačkoj.

Izgradnja pravoslavne crkve posvećene Uspenju Presvete Bogorodice započeta je 1998. a završena i osveštana 2002. Podignuta je zahvaljujući mnogobrojnim donatorima, ktitorima, priložnicima, preduzećima, privatnim preduzetnicima, lokalnoj samoupravi i Mesnoj zajednici Bački Jarak. Visina crkve je 35, dužina 25, a širina 10 metara. Visina zvonika je 30 metara i nalazi se sa leve strane crkve. Crkvena slava je Uspenje Presvete Bogorodice – Velika Gospojina i obeležava se 28. avgusta. Unutrašnjost crkve je bogato ukrašena freskama a sa desne strane nalaze se i portreti ktitora hrama koji su prikazani na platnu okačenom na zid što se čini prikladnijim nego da budu na freskama kao što je slučaj u nekim drugim bogomoljama.

Robert Čoban