Admiral Nikola Uroš Stanković, najveći panonski mornar

Time bi suvozemna Srbadija, koja je izmislila uzrečicu „more hvali, kopna se drži“ ponovo postala nacija morepolovaca i dobila priliku da se sa „mutno Dunavo“, Morave, Drine, Ibra i sistema kanala DTD otisne na mediteransku i okeansku pučinu. Čemu bi možda, pre svih, mogli da doprinesu neki od Vojvođana, kao stanovnika dna negdanjeg Panonskog mora, baš kao što je to u prvoj polovini prošlog veka učinio jedan rodom Staparac, Nikola Stanković, koji je od sina uglednog inženjera dospeo do toga da bude komandant celokupne mornarice Kraljevine Jugoslavije.

Rođen u Budimpešti 22. aprila 1875. godine od majke Lujze Vozari i oca Nikole Stankovića, uvek je bio vezan za Stapar, selo blizu Sombora iz kojeg je njegova porodica vukla korene i u kome su svi njegovi preci, pa i roditelji, bili rađani i sahranjivani. Kako mu je otac bio ne samo generalni inspektor železnica, već i jedan od najboljih inženjera posvećenih železnici u Austrougarskoj, (ali i u matici Srbiji) imperatorskom milošću Franca Jozefa, sa ocem, majkom i sestrom Danicom 1913.godine u veliku carsku registraturu nobiliteta upisan je kao plemić Nikolaus Sztanković de Sztapar. Mada mu je otac premrežio železnicom dobar deo KundK imperije i najveći deo Kraljevine Srbije, Nikola je krenuo drugim putem i vrlo rano se odlučuje za vojnu karijeru, pa 1889.godine upisuje i potom završava Pomorsku Akdemiju u Rijeci, koja se tada zvala Fijuma.

Po završetku akademije nastavio je službu na plovilima austrougarske mornarice, da bi u čin poručnika bojnog broda bio proizveden prvog januarskog dana 1914. godine, a do ovog promaknuća je došlo i usled činjenice da je postao i ađutant ostarelog imperatora, što će, pokazalo se, imati ogroman uticaj na njegove pozne godine života. U čin kapetana korvete je proizveden 1. novembra 1917. godine, a tokom ovog dela karijere bio je prvi oficir na bojnim brodovima  „Erzherzog Karol” i „Radetzkdž”, dok je komandovao i razaračem „Satelit“ , te transportnim brodom „Teodor“.

Činjenica, da je u redove carske Kriegsmarine stupio sa svega 14 godina, odlučujuće je uticala na njegovo formiranje kao ličnosti i opredelila ga da pre svega bude profesionalac, nezavisno od toga u kojoj državi obavlja vojne dužnosti, što sa stanovišta srpskog rodoljublja i nije za neku pohvalu. Naime, za razliku od dece koja su stupala u Vojnu akademiju, drugi sloj austrougarskih marinskih oficira je dolazio iz Škole za pomorske aspirante, tek nakon završenih gimnazija, skoro već odrasli ljudi koji su dolazili u trupu potpuno svesni svoje nacionalne pripadnosti i gotovo „operisani“ od habzburškog anacionalnog duha, što će godinama kasnije uvući Stankovića u nikada dovoljno razjašnjenu spletku smenjivanja prvog komandanta Mornarice Kraljevstva SHS, Metoda Cirila Koha, označenog kao jugoslovenskog ultranacionalistu. Upravo zbog toga Stanković je, veran prethodno datoj zakletvi, Narodnom vijeću Srba, Hrvata i Slovenaca pristupio po okončanju ratnih dejstava 3. novembra 1918. godine, da bi svega dva meseca kasnije postao načelnik štaba Trećeg pomorskog okruga, a munjeviti uspon se nastavio i u narednih 10 godina, koji kruniše činom kontra admirala 1928. i viceadmirala godinu dana kasnije, što mu je donelo položaj pomoćnika komandanta kraljevske mornarice. Vrhunac karijere ipak dostiže 1932. godine kada postaje i glavnokomandujući jugoslovenske kraljevske mornarice, smenivši admirala Viktora Vikerhauzera.

U momentu kada se uspeo na visoki položaj komandanta jugoslovenske mornarice, na kojem je ostao do pogibije kralja Aleksandra u Marseju i vlastitog penzionisanja, Stanković je slovio za jednog od najobrazovanijih oficira države Južnih Slovena, što je imao da zahvali, apsurdno, smrtnom neprijatelju kuće Karađorđevića i Srbije kao južnoslovenskog Pijemonta, Austrougarskoj. Poznavanje čak sedam jezika, besprekorna odanost vojničkoj zakletvi, mondijalistički maniri stečeni na putovanjima oko sveta, dovela ga je u blizinu imperatora Franca Jozefa, kome je pred Prvi svetski rat bio krilni ađutant, ali i iskovalo njegovo lično prijateljstvo sa još jednim carskim ađutantom, od njega nešto starijim, admiralom Miklošem Hortijem. Upravo ova činjenica, tvrde legende i seoske mitlogeme, pomogla je Stankovićevom Staparu da Drugi svetski rat pod mađarskom okupacijom provede znatno lakše od ostalih srpskih sela u Bačkoj, ali i samom Stankoviću, koji je svoj životni put, mada se formalno nikada nije odricao svoje srpske narodnosti i pravoslavne vere, sa suprugom Katicom završio u Zagrebu, u zlokobnim danima ustaške NDH, tokom kojih ga je štitio oreol prijatelja Eugena Kvaternika Starijeg, ađutanta feldmaršala Boroevića. Jedan od retkih srpskih vojvođanskih pomoraca Nikola Stanković je umro, ne ostavljajući iza sebe potomaka, 19. februara 1942. godine, a na njega danas u Staparu podseća samo nekoliko stabala japanskog divljeg kestena koje je kao mladice doneo sa jednog od svojih brojnih putovanja po belom svetu.

 Milić Miljenović