KULTURNA BAŠTINA VOJVODINE: Šomloi galuška, kod Stare Kanjiže, pa malko naniže, gde Tisa uspori...

Zgrada Železničke stanice, građena u vreme Austrougarske, danas je u ruiniranom stanju kao i većina stanica u Vojvodini sa izuzetkom onih na pruzi Novi Sad - Beograd kao i stanica u Kikindi i Vršcu, koje se, nekim čudom, odlično održavaju.

U bokternici, kući pored stanice u kojoj je nekada stanovao skretničar vozova od 1995. živi bračni par. Godina u kojoj su se doselili u ovu kuću nedvosmisleno otkriva i kraj iz kojeg su stigli. Starac i starica došli u tokom „Oluje”, deca su otišla u gradove a oni su ostali da žive pored pruge kojom više ne prolaze vozovi. Pitam ih da li su gledali film „Oluja”, starica odmahuje rukom: „Ne pada mi na pamet! Ne želim da me bilo šta podseti na taj užas!”

Prešli smo prugu obraslu u korov, iz koje je na jednom mestu čak izraslo i - drvo. Sa druge strane je groblje. Više desetina drvenih krstova sa limenim „pokrovom” nosi pločite na kojima su imena i godine rođenja i smrti. Druga brojka je najčešće 1914, 1915...i jasno je da je reč o Kanjižanima poginulim u Velikom ratu. Nedaleko je i spomenik posvećen meštanima Kanjiže koji su ubijeni u jesen 1944. Najčešće je reč o Mađarima koji su pali u prilikom odmazde oslobodilaca. Bilo je tu, naravno i ratnih zločinaca ali i potpuno nevinih ljudi. Kako nije bilo „spiska imena” kao u Novom Sadu, podizanje spomenika nije podiglo prašinu kao što je to slučaj u glavnom gradu Vojvodine.

Jedno od najstarijih sakralnih mesta u Kanjiži se nalazi na rubu grada. Reč je o Kalvariji sagrađenoj na je staroj humki koja je jedan od najbolje sačuvanih praistorijskih kurgana na tlu Srbije. Ovde imamo primer da je rimokatolička crkva, verovatno sasvim nesvesno, prisvojila i sačuvala verski objekat paganskog porekla…

Još je u 17. veku grof Luiđi Ferdinando Marsilji zapisao da je obilaskom ravnih predela Vojvodine video velik broj kurgana ( napravljena uzvišenja veće površine). Nakon Karlovačkog mira grof Marsilji bio je na zadatku vojnog komesara na liniji demarkacione granice Habzburške monarhije. Marsilji je mapirao kompletnu Habzburško-Otomansku granicu, na dužini od 850 km kroz područje Kraljevine Ugarske (teritorije današnje Srbije, Hrvatske i Rumunije). Tokom dvadeset godina koje je proveo na području tadašnje Ugarske sakupio je mnoštvo naučnih podataka, preparata, starina, izvršio mnoga merenja i osmatranja za rad koji je planirao da objavi o Podunavlju. Među njima se nalaze i podaci o brojnim kurganima.

Ove ljudskom rukom podignute humke takođe se nazivaju i mogile.

Tradicija podizanja grobnih humki drevnih naroda, na našem prostoru bila je odlika Skita, Kelta, Sarmata, Kumana a delom i Huna i Avara. Podizane su u rasponu između kasnijeg Neolita i Bronzanog doba, sve do antike pa i do Srednjeg veka (od 3 veka p.n.e. od 13. veka n.e).

U Kanjiži je ovo sakralno mesto značajno i zbog toga, jer je prirodna vegetacija na njemu sprečila uticaj erozije pa se smatra da je tek neznatno izgubio od svog originalnog oblika. Skoro savršenog je kružnog oblika, i prilično velik, relativna visina mu je blizu 5 m, a širina preko 50 m. Na brdu se nalazi tri krsta od kamena peščara a do njih vodi puteljak oivičen „postajama“ od cigli, sa drvenim krstom na vrhu, i simbolizuju mesta i događaje na Križnom putu Isusa Hrista prema Golgoti gde je razapet.

Obilazeći mesta po Vojvodini uvek se raspitam i za to koliko je u gradu bilo Jevreja i da li je postojala sinagoga. Na žalost, u većini mesta Jevreja više uopšte nema ili ih ima jako malo a sinagoge su srušene (u Bačkoj najveći broj njih nakon Drugog svetskog rata, nakon što su se 1948. preživeli Jevreji iselili u Izrael. Jedino svedočanstvo o njihovom postojanju su Jevrejska groblja a u mnogim mestima i ona su uništena ili potpuno zarasla u korov.

Jevreji su se naselili u Staroj Kanjiži u drugoj polovini 18. veka, a prvi put su evidentirani u popisu od 1779. Jevreja je u mestu bilo najviše - 1900. - njih čak 375. Na kraju varoši je već krajem 1780. postojao molitveni dom. 1861. na uglu Bolmanske ulice pod brojem 1 i Ulice Dože Đerđa, sagrađena je lepa sinagoga. Hram u klasicističkom stilu je bio širok oko 12 metara dug 25 metara a visok preko 8 metara. Na fasadnom zidu, iznad glavnog ulaza, na uzvisenju, bile su postavljene tri kugle od bakarnog lima sa završetkom u vidu šiljka. Zidovi fasade su bili smeđi a unutrašnjost sinagoge bila je obojena svetloplavom bojom, kao i tavanica, na kojoj su naslikane zlatne zvezde. Preko puta sinagoge se nalazio kantorov stan, a pored te zgrade bila je Jevrejska osnovna škola, zidana 1867. U njoj su do 1941. radila dva učitelja. 1867. kupljena je kuća na uglu Bolmanske i Drapšinove i u njoj je otvoreno zabavište. Prva vaspitačica je bila supruga Geršona Kona, rođena Roza Fridlender. Ta građevina postoji i danas.

Oto Tolnai, jedan od najvećih pisaca među vojvođanskim Mađarima rođen je u Kanjiži 1940. Pesnik, pripovedač, dramski pisac, esejista prevođen je na srpski, nemački, poljski, engleski, holandski, slovački, francuski, italijanski jezik. Okušao se u svim umetničkim formama od pesme do eseja, od eksperimentalnog romana do drame. Studirao mađarski jezik i književnost u Novom Sadu i filozofiju u Zagrebu. Dobitnik svih najznačajnijih književnih nagrada u bivšoj Jugoslaviji – dva puta Hidove nagrade (1974, 1978), Sirmaijeve nagrade (1988), nagrade Todor Manojlović (2007) i u Mađarskoj – Nagrade Atila Jozef (1991), Endre Adi (1995), Tibor Deri (1995) Milan Fist (1997), Šandor Vereš (1999), Mikloš Radnoti (2000). Za člana Mađarske akademije književnosti i umetnosti izabran je 1998. a najveće mađarsko državno priznanje, Košutovu nagradu, dobio je 2007. Evropsku nagradu za poeziju „Petru Krdu” Oto Tolnai je dobio 2020.

Njegova sećanja su objavljena u memoarskoj prozi – intervjuu „Pesnik od svinjske masti“, u kojoj je zapisao i sećanja na dane pred raspad Jugoslavije kada je upravo on bio poslednji predsednik Saveza književnika SFRJ. Na istom spratu su se u Francuskoj 7 nalazile i kancelarije Saveza književnika Jugoslavije i Udruženja književnika Srbije čiji je predsednik tada bio Matija Bećković. „Onda su ljudi iz UKS počeli da mi objašnjavaju da je na papiru čitav taj sprat njihov, samo su jedna vrata razdvajala dva udruženja, i polako su odgurnuli orman sa tih vrata, dok je UKS lagano postajalo baza izrade nacionalnog programa ruku pod ruku sa Akademijom“, zapisao je Tolnai. Ovaj književnik živi sa suprugom na Paliću u Kuli od peska. Imaju ćerku i sina, afirmisane umetnike.

Svi Jevreji iz Kanjiže poslati su 26. aprila 1944. u stočnim vagonima u Aušvic. Holokaust je u Bačkoj pod mađarskom okupacijom, naime, počeo tri godine kasnije nego u Sremu pod NDH i Banatu pod nemačkom kontrolom. Tek u aprilu 1944. nakon što su Nemci instalirali generala Demea Stojaija na čelu Vlade Mađarske.

Posebno je bizarno što se Deme rodio kao Dimitrije Stojanović, Srbin iz Vršca koji je nakon Prvog svetskog rata ostao u Budimpešti a zbog zločina počinjenih tokom njegove kratkotrajne vladavine (od 23. marta do 24. avgusta 1944) - suđeno mu je i streljan je 1946.

Neposredno po završetku Drugog svetskog rata, zgradu sinagoge u Kanjiži su hteli da preuzmu fiskulturno društvo „Partizan” i Zemljoradnička zadruga, ali je doneta odluka da se sinagoga proda, što je i učinjeno 1948. kada je ona i srušena…

Današnja Kanjiža je sve do nakon Prvog svetskog rata nosila ime Stara Kanjiža da bi se razlikovala od Nove Kanjiže, koja je ležala sa druge strane reke Tise. Kada je Nova Kanjiža preimenovana u Novi Kneževac, Stara Kanjiža ostala je samo Kanjiža.

Gradska uprava je krajem 1934. nakon ubistva kralja Aleksandra u Marseju odlučila da se mesto preimenuje Pavlov Grad (po knezu Pavlu Karađorđeviću), za šta je trebalo odobrenje Dunavske banovine koje na kraju nije dobijeno pa je Kanjiža ostala - Kanjiža. Mađari prema poslednjem popisu čine 84% stanovništva dok je Srba 9%.

Kada je Kanjiža 1908. pribavila sebi status grada, dobila je i grb. U sredini štita sa šiljastim donjim delom stoji mađarski konjanik koji u desnoj ruci drži mač sa vrhom nagore, a u levoj ruci ralo oslonjeno na zemlju, dok se iznad štita nalazi grbna kruna.

Kada se piše o Kanjiži vredi pomenuti i čuveni Festival trčanja i plivanja koji je prošlog leta imao svoje 40. izdanje u ovom gradu. Dok se u većini lokalnih zajednica u Vojvodini kao Dan opštine proslavlja datum oslobođenja u Drugom svetskom ratu u Kanjiži je to 20. oktobar, dan oslobođenja od Turaka. Početkom decembra se održava Adventski vašar a u Opštini Kanjiža se svečano proslavlja i Sveti Stefan, dan posvećen prvom mađarskom kralju.

Po povratku iz Martonoša (o kojem ću pisati sledeće nedelje), u sumrak smo se vratili u Kanjižu na kasni ručak jer je gastronomska baština takođe deo kulturnog nasleđa nekog kraja.

„Kod Stare Kanjiže, pa malko naniže, gde Tisa uspori, dići ću salaš na bregu...”, pevao je Đole Balašević u pesmi „Nevernik” o svojoj zamišljenoj vojničkoj ljubavi iz Banjaluke.

Đole nije podigao taj salaš ali baš negde na tom mestu šezdesetih godina prošlog veka otvoren je restoran „Štrand Bekavar” koji je 2015. potpuno renoviran a 2019. je proglašen najboljim u Vojvodini.

U društvu Kornela Lackovića, našeg starog prijatelja iz Sente probali smo odlični riblji paprikaš, tek za nijansu „tanji” od onog u senćanskom „Papuliju”. Šomloi galuška pred odlazak došla je kao višnja na šlagu za kraj jednog uzbudljivog zimskog dana na severu Bačke.

Kanjiža je, na žalost, jedna od vojvođanskih varoši kroz koje vozovi više ne prolaze. Pruga koja je nekada Kanjižu spajala sa Horgošom sa jedne i Sentom sa druge strane, od 2015. više nije u funkciji. Navodni razlog njenog zatvaranja je migrantska kriza. Na oronuloj fasadi Železničke stanice i dalje stoji tabla na kojoj je natpis „Kanjiža” na ćirilici, latinici i mađarskom jeziku.

 Robert Čoban