SEĆANJE NA POGROM 1942: Ledeni dani smrti i velike tuge

Danas će se .kao i svake godine, u Novom Sadu, na Keju žrtava racije kod spomenika “Porodica” odati počast stradalima u ovom pogromu.

Bez ikakvog realnog povoda, stanovništvo srpskog, jevrejskog i romskog porekla gotovo čitav mesec je bilo stavljeno van zakona i prepušteno na milost i nemilost mađarske okupatorske soldatske i razuzdane rulje. Ovaj pokolj se savršeno uklapao u sistem nacionalne neravnopravnosti koji je uspostavio Hortijev režim još od momenta početka okupacije u aprilu 1941. godine.

U očima vlastodržaca iz Budimpešta bilo je malo 4.000 ubijenih tokom zaposedanja Bačke i desetine hiljada proteranih i zatočenih u logore u potonjim mesecima. Želja za izmenom demografske strukture u junačkoj Šajkaškoj i Novom Sadu težnja za fizičkim elimisanjem Jevreja kako bi se dodvorili svom političkom zaštitniku, Hitlerovoj Nemačkoj, popločale su put ka novom krugu stradanja civilnog stanovništva. Jasno je da je okupatorskim vojnim vlastima odgovarala mitska priča o ustanku koji se pripremao za pravoslavni Božić, kako bi sačuvali svoju omladinu od novog slanja trupa na Istočni front u borbu protiv Sovjeta, jer su tobože njihovi vojni efekti bili zauzeti u borbi protiv ustanika na tlu Bačke.

Stradanje braće Jovandić

Da bismo shvatili kompletnu tragediju ovog dešavanja bitno je da se setimo i biografija stradalih ljudi. Svakako sinomim za stradanje jeste priča Jelene- Jelke Jovandić (1894-1971). Jovandići su živeli u Jovanovskom kraju u ondašnjoj Piroškoj ulici sa kućnim brojem 36. Suprug Đurica je preminuo 1927. godine, iste one kada im se rodio peti, poslednji sin. Mađarska patrola je 23. januara 1942. godine u pola osam ujutro došla i do njihove kuće. Nakon postavljenog pitanja koje su vere i smelog odgovora da su pravoslavni, patrola je okrutno pogubila Milorada koji je tada imao 28 godina, Savu starog 26 godina, Paju od 24 godine, Živka od 20 godina i najmlađeg Boru od 15 godina. Majku su ostavili u životu da sa tugom i bolom nosi sećanje na svoje sinove sve do 1971. godine kada je preminula. Posle takve tragedije, Jelena Jovandić je ipak smogla snage da posle rata na sudu izjavi: „Ja ne znam ko je ubio moje sinove, jer su žandarmi i vojnici bili potpuno nepoznati. Ne mogu da kažem da li nas je neko potkazao ili doveo vojnike i žandarme da ubiju moje sinove, jer smo mi sa svima dobro živeli, a lične neprijatelje nismo imali“.

Sahranjena je na Almaškom groblju u Novom Sadu pored muža. Spomenik je podigla za života, postavivši na njemu i slike svoje dece, kojima se grob ne zna.

Miša Milićev

U ovom pokolju stradao je i Miša Milićev, (Novo Miloševo, 1871  Novi Sad, 1942) koji se u našem gradu bavio berberskim zanatom. U ovu berbernicu dolazili su mnogi poznati Novosađani, među kojima i Jovan Jovanović Zmaj. Kasnije je otvorio jorganyijsku radnju. Njegov sin Vladimir, bio je lekar, specijalista interne medicine, profesor univerziteta i jedan od osnivača FK Vojvodina.

Zucajići, Mihajlovići, Popovići: smrt u kasarni

Ništa manje tragično stradanje nije bilo ubistvo Veljka Zucajića(1906-1942), sveštenika i profesora Bogoslovije. Novosadski prota Milić nam je ostavio ovo svedočanstvo o stradanju Veljka Zucajića-: „Čitava dva dana ležali su leševi ubijenih po novosadskim ulicama, jer je ubijanje i haranje mučeničkog Novog Sada trajalo puna tri dana.“

Jereja Zucajića mučenička smrt je sačekala u kasarni u Ulici Vojvode Bojovića. Među drugima tamo su ubijeni i Mihajlovići, dva brata i sestra: Nikola, akademski slikar, Đorđe, inženjer, Marija, profesorka, zatim Apolonija Laubert, profesorka, Nikolina verenica; protojerej Milivoj Popović, član Crkvenog suda Eparhije Bačke, doveden u mantiji sa krstom oko vrata iz svoga stana u ulici Mušickog. 

Jereja Zucajića su sa grupom građana najpre sakupili na Žitnom trgu i odatle, pod izgovorom da ih vode na legitimisanje, sproveli do kasarne. Shvativši gde su i zašto dovedeni, Zucajić je pokušao na čistom mađarskom jeziku da spase svoje sugrađane i sebe. Kada se uverio da je to beznadežno, kako je to na osnovu svedočenja očevica tih zbivanja, jedne Mađarice, zabeležio letopisac Saborne crkve, Zucajić je pozvao prisutne žrtve da kleknu i da se pomole Bogu. U takvom položaju stigla ih je smrt iz neprijateljskog oružja.

Porodica Lazara Ljubojeva

I na kraju treba se setiti i porodice Lazara Ljubojeva iz Dudarske ulice. Ljubojev je rođen u Srbobranu, a u Novom Sadu je bio poznat kao vrstan pekar. Trećeg dana pogroma, ruka smrti je zakucala i na njegovu kapiju. U monstruoznom masakru ubijen je Lazar, njegova suprug Margita rođ. Boniš kao i njihova deca: Stevan, činovnik, rođen 1919. godine, Đorđe, trgovački knjigovođa, rođen 1922. godine, Mladen, puškarski učenik, rođen 1925. godine, Petar, učenik, rođen 1928. godine i ćerka Mirjana, učenica rođena 1929. godine.

Zato su iskorišćeni svi prerogativi vlasti, od civilnih, vojnih i policijskih kako bi se ovo zlodelo izvelo.

Pokolj je počeo nešto ranije od planiranog na pravoslavni Božić, kada su slučajno mađarske patrole nabasale na grupicu rodoljuba koji su se prozvali Partizanskim šajkaškim odredom. Realna snaga ovog odreda je bila 17 pušaka i 20 bombi zato nas i ne čudi da ih je okupatorska sila lako razbila. Ali tog dana počeo je i surovi pokolj mirnih civila u Žablju i Čurugu, koji će se dalje širiti ka Titelu, Šajkašu, Đurđevu, Mošorinu, Vilovu, Gospođincima, Gardinovcima, Novom Sadu, Bečeju i Srbobranu, dok će kroz krug stradanja proći i Jevreji iz Temerina.

Metod izvođenja Pogroma ili kako je pogrešno zapamćeno Racije (racija predstavlja pretres i potragu sumnjivih lica, a ne ubijanje čitavih porodica) svuda je bio isti: blokiranje mesta, formiranje odbora od prvaka lojalnih okupatorskoj vlasti koji su određivali koga treba ubiti i hapšenje civila po već unapred formiranom spisku od strane meštovitih patrola, stastavljenih od vojnih, policijskih i civilnih vlasti. Ceo ovaj proces pratili su čudovišni zločini i pljačka koji su Bačku istorijski vratili u vreme kada su ovaj prostor pustošile Osmanlije u XV veku. Od ovog udara biološkog satiranja, nekada najponosniji deo srpstva, Šajkaška, se do dan-danas nije oporavila.

Smrt je zakucala i na vrata Novog Sada u vremenu od 21.-23. januara. U ta tri dana, Novosađani su ubijani po čitavom gradu, a mesta masovnog stradanja su bila: Kasarna u Ulici Vojvode Bojovića, Miletićeva ulica, Beogradski kej, Uspensko groblje, igrališta NAK-a i Štrand. Generalno javnosti jesu poznate činjenice o stradanju kroz koje je prošao naš grad u ta tri dana. Od ubistava u pojednim ulicama, masovnih egzekucija do privođenja gotovo čitavog pravoslavnog i jevrejskog dela grada u Levente -današnje Pozorište mladih.

Memorijalni centar u Novom Sadu

Memorijalni centar, posvećen žrtvama pogroma 1942. godine planiran je u Novom Sadu na obodu Limana, uz Most slobode i Kreativni distrikt (Kinesku četvrt), na prostoru na kom je prethodnih decenija bila oprema „Mostogradnje”, nakon što je Most slobode završen. Taj kompleks bi, kako je  za “Dnevnik” rekao istoričar, direktor Arhiva Grada Novog Sada i jedan od članova žirija Petar Đurđev, mogao da bude završen u naredne dve, tri godine, odnosno da s radom počne 2024. ili 2025. godine.

- Reč je o najznačajnijem memorijalnom projektu Grada i Srpske pravoslavne crkve - Eparhije bačke u novijoj istoriji Novog Sada, čijom će realizacijom biti odata počast nevino postradalim žrtvama, civilnom stanovništvu, mahom Srbima, Jevrejima i Romima - objasnio je Petar Đurđev.

Lokacija za budući kompleks nije slučajno odabrana. U blizini je jedna od najlepših plaža na Dunavu - Štrand, ali i najveće gubilište tokom tri dana, od 21. do 23. januara 1942. godine, kada je Dunav bio ledena grobnica za stotine ljudi.

- Memorijalni centar će biti mesto za prikupljanje informacija, dokumenata, audio i video svedočanstava o strahovitom zločinu, ne samo u Novom Sadu, već i u čitavoj Bačkoj. Misija istraživačkog centra biće pronalaženje novih podataka i utvrđivanje tačnog broja stradalih.

Tek kada prestanemo da se bavimo brojevima i pokušamo da vratimo realne likove postradalih žrtava, onda tek možemo da shvatimo koliko je ovaj pokolj bio tragičan ne samo za Novi Sad i Bačku već i našu državu. Mučeničko stradanje civilnog stanovništva Bačke u januaru 1942. godine ostaje večna opomena čitavom čovečanstvu kolika je važnost i svetost svakog ljudskog života.

Petar Đurđev (Autor je istoričar i direktor Istorijskog arhiva grada Novog Sada)