IZ ARHIVA GRADA: Od Daranjijevog naselja do modernog Telepa

Kako objašnjava direktor Istorijskog arhiva grada Petar Đurđev, prvobitno ime Telepa bilo je Daranjijevo naselje, a između 1927. i 1944. godine, Adamovićevo naselje. Daranjijevo naselje, počelo je da se formira 1889. godine, na području sadašnjeg Adamovićevog naselja, a posle 1890. godine proširilo i na područje današnjeg Telepa, na prostor oko Somborske ulice, kojom se nekada pružala pruga koja je vodila ka tom gradu. Naselje je prvo obuhvatalo područje severnog Telepa, dok je južni Telep počeo da se razvija posle 1902. godine.

- Zna se da je još 1891. godine u Ugarskom parlamentu, tadašnji ministar poljoprivrede grof Ignac Daranji, predložio da se na periferijama gradova, prema mogućnostima, najsiromašnijim građanima za malo novca podeli zemlja za izgradnju kuća i uređivanje bašta - kaže Đurđev. - Tako se i u Novom Sadu, uz pomoć kredita Gradske štedionice, 1898. godine počela deliti zemlja siromašnima. Prvi placevi podeljeni su na prostoru od Katoličkog groblja do današnje Subotičke ulice. To močvarno zemljište je grof Daranji dobio od carske vlade za svoje vojne zasluge i velikodušno, da bi ostvario „ministarske namere”, darovao Novom Sadu. Svaka zainteresovana porodica dobila je po katastarsko jutro, na otplatu do 30 godina, a prostor je bio dovoljan za porodičnu kuću sa sporednim zgradama i za prostranu baštu iz koje su voćem i povrćem snabdevane pijace.

Druga podela parcela bila je 1900. godine i to zemljišta između Subotičke ulice i somborske pruge. Dobijali su ga srednje imućni građani u zakup na 30 godina, s tim da su godišnje plaćali po pet kruna gradskom Magistratu, uz obavezu da u baštama zasade vinograde kako bi se obnovila proizvodnja koja je desetkovana zbog bolesti vinove loze. Treća podela zemljišta 1902. godine, kaže Đurđev, bila je najobimnija pošto je podeljeno oko 800 katastarskih jutara na prostoru između somborske pruge i Dunava.

- Posle Prvog svetskog rata iz cele Vojvodine su se u taj kraj doseljavali siromašni seljaci i radnici. Telep je tada nazvan Adamovićevo naselje, po advokatu dr Stevanu Adamoviću i njegovom ocu Šandoru, zaslužnom vinogradaru, koji je na ovim prostorima obnovio vinograde posle filoksere i zapošljavao na svom imanju veliki broj stanovnika tog kraja - objašnjava Đurđev. - Sve parcele bile su jednake veličine, a zainteresovani građani su iz šešira vukli cedulje sa brojevima parcela. Prvi stanovnici Telepa bili su nekadašnji agrarni proleteri, većinom Mađari, ali je bilo i Slovaka, Nemaca i Srba. Radili su najviše po fabrikama i kao poljoprivredni radnici. Bili su zaposleni u livnici „Vajskopfa”, zatim kod Mirka Štajnera, u „Albusu”, „Idolu” i „Kabelu” u Radničkoj ulici. Mnogi su se bavili zanatstvom, radili kod trgovaca kao pomoćnici ili išli u nadnicu i radili kod posednika vinograda, voćnjaka i drugih poljoprivrednih imanja.

Posle 1920. godine nova državna vlast, Kraljevina SHS, opunomoćila je advokata dr Stevana Adamovića, koji je jedno vreme bio i gradonačelnik, da katastarski sredi novo naselje. Registrovane su sve parcele i određene godišnje rate za otplatu.

- Svojinska prava vlasnika regulisana su tek posle 1930. godine, kada su isplaćene poslednje rate - ističe Đurđev. -  Parcele su tada upisane u katastar i zemljište je postalo nasledno. Novi posednici su posle 1932. godine isparcelisali svoje zemljište, jer im je za kuću i baštu bilo previše prostora, pa su tako prodavane parcele od pola, četvrtine, pa i osmine katastarskog jutra.

Već 1925. godine na Telepu je bilo kaldrmisanih ulica, žitelji su tražili uvođenje električnog osvetljenje i autobuske linije koje su 1939. godine i uvedene. Danas Telep, kao i ostatak grada, menja svoj izgled. Prema urbanističkim planovima predviđena je izgradnja višespratnica, ali najveći deo Telepa i dalje će biti namenjen stambenim kućama od jednog do tri sprata.

Dvadesetih godina na Telepu je bilo svega sedam ulica, a najpoznatija je bila Kraksnerova (danas Heroja Pinkija), nazvana po Antonu Kraksneru koji je sa sestrama Rozalijom i Reginom držao veliku gostionicu „Čarda kod strelišta”. Zanimljivo je da poštari nisu raznosili poštu u početku, već su je davali dvojici čuvara vinograda (pudarima) koji su ih dostavljali na adrese.

Kako je Telep ispod nivoa Dunava, često su žitelji vodili bitku s poplavama. Te 1926. godine, kada je vodostaj Dunava iznosio 565 centimetara, mnoge kuće od naboja i čerpića su srušene, a izgradnja i razvoj tog dela grada je usporena. Tek što se Telep „oporavio” Dunav ga je nepune dve decenije kasnije ponovo poplavio.

- Krajem marta 1940. godine tadašnji gradonačelnik Miloš Petrović uveo je vanredno stanje, pošto je gotovo tri četvrtine Telepa bilo poplavljeno – kaže Đurđev. - Tog 1. aprila voda je probila nasip i poplavila ceo severni deo Telepa, potom i južni do Kotorske ulice, Stanoja Glavaša, Ćirila i Metodija i današnje Ulice Petefija Šandora. Voda se povukla tek nakon tri sedmice i ostavila za sobom mulj, a u udubljenjima ostale su bare u kojima su, prema čaršijskim pričama, Telepčani čitavu godinu lovili ribu.

Iako je srušeno više od 700 kuća, Telepčani su brzo obnovili svoje domove, a nakon Drugog svetskog rata izgrađeni su masivni nasipi od Guskovog salaša do Futoga.

S. Kovač