Srbi i Nemci iz Parabuća jedni druge čuvali u ratnom vihoru

Na zapuštenom nemačkom groblju na ulazu u selo nalazi se takođe zapuštena kapela Jozefa Draha, bogatog meštanina sela. Kapela je potpuno okružena vegetacijom kao nekakav bački Angor Vat i ne možete je videti sa puta ako se dobro ne pomučite i probijete kroz trnje i šipražje.

Vozeći bicikl kroz selo primećujem da su na fasadama većine kuća ostala imena njihovih nekadašnjih vlasnika, Nemaca koji su ih i sazidali, što nije slučaj u ostalim kolonističkim mestima u Vojvodini. Georg Mardž, Sebastian Boy, Berenz Adam, Konig Johan, Jacob Haidt, Drać Jozef samo su neka od imena na fasadama koja podsećaju na stare vlasnike. „Mislim da je razlog tome što su ovde doseljeni ljudi iz okoline Toplice i Leskovca koji prema Nemcima nisu imali posebne negativne emocije poput onih iz Bosne ili Like, pa i nije bilo razloga da ‘bruse’ imena prvih vlasnika!”, kaže mi meštanin ispred prodavnice preko puta pravoslavne crkve.

Srpska pravoslavna crkva u Ratkovu podignuta je 1775. Posvećena Svetom ratniku Georgiju (Đurđic). Visoka oltarska pregrada predstavlja jedno od poslednjih slikarskih ostvarenja Jakova Orfelina. Ikonostas sa 38 ikona završen je 1792. u maniru „uzdržanog baroka”. Kada sam posetio crkvu u toku je bila večernja služba kojoj je prisustvovala jedna vernica.

Železnička stanica u Ratkovu je za nijansu u boljem stanju od ostalih na pruzi Novi Sad - Sombor. Kako sam kasnije pročitao infrastruktura železnice Srbije raspisala je tender za izradu tehničke dokumentacije i nadzor nad radovima rekonstrukcije i sanacije 55 železničkih stanica u 33 lokalne samouprave. Među njima je i Železnička stanica Ratkovo kao i stanice Futog i Bački Petrovac (Gložan).

Preko puta Železničke stanice u Ratkovu nalaze se objekti nekadašnje ciglane koja je u vihorima tranzicije bankrotirala kao i većina ostalih u Vojvodini.

Ako je i ostalo neke koristi od nje to je „Bager bara”, nastala na mestu gde je nekada kopana zemlja za ciglanu. Danas je to veoma uređeno jezero, omiljeno mesto za pecaroše iz Ratkova i okoline.

U blizini je i Pravoslavno groblje na kojem sam zapazio neobično veliki broj spomenika posvećen ljudima mlađim od 30 godina. Saobraćajnim nesrećama i opakim bolestima pridružila se i pandemija koronavirusa pa na puno grobova piše 2020. i 2021.

Ratkovo se prvi put pominje u turskom opisu mesta 1543. Za vreme otomanske vladavine stanovnici naselja su bili Srbi. Nakon otomanske vladavine broj Srba se znatno smanjio, tako da su 1715. svega četiri srpske porodice živele u Ratkovu.

Naselje u sadašnjem obliku osnovali su  1700. Srbi. Broj srpskih porodica je porastao do 1748. i tada je iznosio 113 porodica. Prva škola u Ratkovu osnovana je 1745. Srpska pravoslavna crkva u Ratkovu podignuta je 1775. i posvećena je Svetom ratniku Georgiju.

Krajem 17. veka selo je pripalo Habzburškoj monarhiji i započeta je kolonizacija naselja Nemcima koja se odigrala u tri etape. Godine 1748. planirana je prva kolonizacija naselja sa 200 nemačkih porodica iz Bavarske, Virtemberga, Palatinata i Badena, kao i francuske Lorene. Prva kolonizacija je završena 1772. Od tada je počeo zajednički život Srba i Nemaca. Drugi put su kolonisti dolazili iz Pruske u periodu od 1780. do 1786. Iduće godine je usledila i poslednja kolonizacija, to su bili Nemci koji su prvobitno bili naseljeni u Rumi.

Epidemija kolere pogodila je naselje 1873. i u njoj je umrlo više od 800 stanovnika. To znači da je skoro svaki četvrti stanovnik preminuo od ove bolesti. Groblje na kome su sahranjeni oboleli od kolere i danas postoji u Ratkovu i podseća na ovu užasnu epidemiju.

Tokom ovog perioda došlo je i do industrijskog razvoja naselja. Iako su stanovnici Ratkova imali manje zemljišne posede nego stanovnici drugih mesta u Bačkoj, oni nisu bili siromašni. Uglavnom su se bavili poljoprivredom, ali su u Ratkovu postojale i fabrike za obradu kudelje i svile, kao i mlin. Takođe je dosta ljudi proizvodilo vino ili su imali svoje voćnjake. Trgovina je bila bazirana uglavnom na okolna mesta: Selenču, Pivnice, Tovariševo, Parage, Deronje i Filipovo.

Broj stanovnika 1880. je bio 4209, a 1910. broj stanovnika je opao na 4073. Većinsko stanovništvo Ratkova su činili Nemci, kojih je prema popisu iz 1910. godine bilo 3283. Nakon 1918, naselje je pripalo Kraljevini SHS. Prvi ogranak Kulturbunda, organizacije koja deluje na području cele Kraljevine Jugoslavije, a imao za cilj da čuva i razvija nemački jezik i kulturu, osnovan je u ovom selu već 1920.

Tokom Drugog svetskog rata Bačka je pripala mađarskoj okupacionoj zoni. Mladi ljudi rođeni između 1912. i 1922. godine su regrutovani u nemačku vojsku u periodu od 1942. do 1944. godine. Ukupno je regrutovano 700 ljudi od kojih je 175 poginulo za vreme rata.

Mađarska vojska je želela da pošalje Srbe iz Ratkova u logor Šarvar u Mađarskoj gde su već bili smešteni i Srbi iz Riđice, ali su Nemci iz naselja sprečili deportaciju. Kada je nemačka vojska počela da se povlači iz Rumunije 1944. deo nemačkog stanovništva je bio evakuisan. Vest o evakuaciji je stigla 6. oktobra 1944. a prvi stanovnici su krenuli na put već 7. oktobra. Evakuacija se vršila u četiri grupe. Nemci su bili preseljeni u Sudetsku oblast, ali i u Šlesku i Meklenburg. Ukupno je raseljeno 2.450 ljudi od kojih 62 nije preživelo put. U naselju je ostalo oko 650 Nemaca.

Sovjetska vojska je u Ratkovo stigla 20. oktobra. Tokom decembra je na prostoru cele Bačke došlo do ubijanja između šest do osam hiljada Nemaca od strane Crvene armije i partizana. Jedino mesto u kome nisu ubijani Nemci je bilo Ratkovo. Ne zaboravljajući da su ih Nemci zaštitili od deportovanja u logor, Srbi su doveli i svoje živote u opasnost u pokušaju da odbrane svoje susede.

Čuvši za ovu priču o međusobnom čuvanju Srba i Nemaca tokom rata u Parabuću bilo mi je jasnije i zašto su na većini kuća sačuvani natpisi sa imenima njihovih prvih, nemačkih vlasnika. Inače, slučaj Parabuća kao redak primer „kolektivne solidarnosti” iz Drugog svetskog rata pominje se i u Muzeju Podunavskih Švaba u Somboru.

Međutim, nakon odluke AVNOJ-a sve podunavske Švabe su osuđene kao ratni zločinci i kažnjeni su proterivanjem, koje stanovnici Ratkova nisu mogli da spreče, a 28. decembra 1944. ukupno 58 muškaraca i žena je deportovano u Rusiju, od kojih je 12 umrlo. Prvi logor za civile je otvoren u februaru 1945. godine, a njihova celokupna imovina je konfiskovana. Ukupno 500 ljudi iz Ratkova je bilo poslato u civilne logore od čega je 273 preminulo. Pošteđeno je bilo 130 ljudi koji su bili u mešovitim brakovima kao i lokalni sveštenici. Ipak, ukupan broj žrtava u Ratkovu je bio veliki. Život je izgubilo 522 ljudi.

Nakon Drugog svetkog rata i raseljavanja Nemaca usledila je nova kolonizacija. U Ratkovo su došli kolonisti iz Toplice i okoline Leskovca i većinsko stanovništvo u selu je postalo srpsko. Došlo je do obnova škola i drugih javnih ustanova. Formirane su seljačke radne zadruge od zemlje koja je bila dodeljena kolonistima. Takođe je došlo i do promene u nazivu mesta koje je dobilo ime po narodnom heroju i španskom borcu Ratku Pavloviću Ćićku. Jedna od centralnih ulica u selu i dalje nosi ime Maršala Tita što je retkost u vojvođanskim selima sa većinski srpskim stanovništvom.

Dugačka ulica koja vodi ka Oyacima zadržala je ime Vladimira Iliča Lenjina. Jedno od najvažnijih kulturnih dešavanja u selu svakako je gitarijada koja se održava od 1974. Naleteo sam na obeležje pored puta, na žalost tako često u vojvođanskim selima. Ovo je posvećeno 15-godišnjem Luki Jovoviću, dečaku iz sela koji je poginuo vozeći motor. Tri godine ranije pobedio je kao najmlađi učesnik u plivanju za Časni krst u Oyacima.

Ispred jedne velike i lepo održavane švapske kuće ugledao sam ženu koja kreči. Kaže, deca iz škole preko puta su gađala jajima fasadu. U kući u kojoj je nekad živelo 12 ljudi, danas ne stanuje niko, svi su u Beogradu, Novom Sadu... Povremeno je obilaze i održavaju. Kaže da povremeno dolaze i Nemci, prvi vlasnici kuće i njihovi potomci.

Rimokatolička crkva Sv. Ivana Nepomuka u Ratkovu podignuta je 1811. i pod zaštitom je kao spomenik kulture u kategoriji nepokretnih kulturnih dobara od velikog značaja. Crkva je podignuta na mestu nekadašnje škole i stare katoličke crkve koja je bila sagrađena 1784. ali je već 1805. bila srušena kada je usvojen predlog da se podigne nova katolička crkva. U crkvi se nalazi bogata riznica knjiga.

U dvorište crkve preneti su neki sačuvani nadgrobni spomenici sa katoličkog groblja a tu je i lepo očuvan spomenik Svetom Trojstvu.

Robert Čoban