IZ ARHIVA GRADA Jedan od najvećih železničkih mostova u Evropi
Pontonski mostovi spajali su dunavske obale još krajem 17. veka, prvi stalni datira 1788. godine, dok se ideja o izgradnji železničkog mosta rodila kraja 18. veka. Prema rečima direktora Istorijskog arhiva grada Petra Đurđeva, ti planovi nisu realizovani, ne iz finansijskih, već više iz nepovoljnih međunarodnih odnosa.
Prvi novosadski železnički most (Franje Josifa, odnosno Kraljevića Andreja), sa prvom pešačkom stazom, koju su počeli da grade Francuzi 9. septembra 1881. godine, po projektu bečkog arhitekte Karla Baumana, pušten je u saobraćaj 1833. godine i povezivao je železnicu srednje Evrope sa Balkanom i Bliskim istokom.
- Bio je predviđen samo za železnički saobraćaj, ali je Skupština grada 28. juna 1880. godine podnela zahtev da preko njega prelaze pešaci i kola. Vlada je delimično prihvatila predlog i dopustila samo pešački saobraćaj, zbog čega se Dunav u naredne četiri decenije dodatno premošćavao pontonskim mostovima i skelama za kola - objašnjava Đurđev. - Železnički most je bio u obliku izdužene grede dužine 432 metara, s jednokolosečnom prugom i nalazio se uzvodno od pontonskog. Imao je šest stubova, četiri rečna i dva obalska, podignutih prema projektu francuskog Društva „ Fives Litess“ iz Pariza. Od pet otvora među stubovima, četiri su imala jednak razmak, po 84 metra, dok je peti, koji se nalazio između trećeg i četvrtog stuba imao širinu od 96 metara.
Tunel ispod Tvrđave, jedini u kamenoj steni na teritoriji Vojvodine, izgradili su lombardijski radnici firme „Fives Littes“ od 1879. do 1883. godine. Prema člancima iz štampe tokom bušenja petrovaradinske stene meštani su mučili muku s neprestanim detonacijama i bukom koju su proizvodili radnici u tunelu.
Dužina tunela i koloseka kroz nju iznosi 361 metara, širina pet metara, a isto toliko je visok, dok je njegova izgradnja koštala 290.000 forinti. Prilikom rušenja železničkog mosta 11. aprila 1941. godine tunel nije bio miniran, te su ga okupacione vlasti koristile sve do 1944. godine. Nakon toga je zatvoren gvozdenim kapijama i navodno je dobro očuvan.
Most je imao čeličnu rešetkastu konstrukciju, kao i uspravne i međusobno ojačane nosače, dok je na vrhovima bio povezan poprečnom metalnom konstrukcijom.
- Na krajevima su sijali fenjeri , a od 1911. godine korišćeno je elekrično osvetljenje - kaže Đurđev. - Zanimljivo je da je bio otporan na zemljotrese kakvi su se dogodili kod Ledinaca 1739. i Sremskih Karlovaca 1789. godine. Prvo kotrolno opterećenje mosta urađeno je sa tri lokomotive. U to vreme novosadski most bio ubrajan u jedan od navećih železničkih mostova u Evropi, a izgranjnja je koštala 1.370.000 forinti.
Do 1929. godine je nosio ime austrougarskog cara Franje Josifa (1930-1916), a potom, do 1941. godine kraljevića Andreja, trećeg Aleksandrovog sina, rođenog te godine. Za vreme mađarske okupacije, iste godine kada je miniran, most Franca Josifa je i obnovljen, a već iduće, 1942. godine, ponovo je pušten u saobraćaj uglavnom za potrebe okupacione vojske. Srušen je 22. oktobra 1944. godine, prilikom povlačenja nemačke vojske. Na stubovima nekadašnjeg železničkog mosta u planu je da bude izgrađen novi most za pešake i bicikliste, a prvi korak ka realizacije te ideje učinjen je nedavno pošto je odabran projektant.
S. Kovač
foto: Istorijski arhiv grada