Priče iz Muzeja Vojvodine u Novom Sadu – godina stakla

Razvijajući tehnologiju njegove izrade, čovek mu je pronalazio najrazličitiju namenu, od svakodnevne upotrebe, do primene u nauci, kulturi, umetnosti, građevinarstu, oplemenjivanju životnog prostora...

Posebnom rezolucijom Generalne skupštine Ujedinjenih nacija 2022. godina je posvećena staklu i njegovoj ulozi koju ima u društvu milenijumima. Zajedno sa Nacionalnim komitetom IKOM Srbija i brojnim muzejskim ustanovama, i Muzej Vojvodine u Novom Sadu se priključio međunarodnom obeležavanju godine stakla, pa su u planu različiti programi i aktivnosti, kako bi se afirmisalo staklarstvo i bogato nasleđe koje ta ustanova čuva u svojim zbirkama. Kako su najavili, biće organizovana predavanja i radionice namenjene posetiocima, a u pripremi je poseban program kojim će na stalnoj postavci biti istaknuti predmeti od stakla putem vizuelnog i interaktivnog materijala.

Kako objašnjava viša kustoskinja i istoričarka umetnosti Aleksandra Stefanov u Muzeju Vojvodine predmeti od stakla se čuvaju u okviru arheoloških, istorijskih, umetničkih i etnoloških zbirki, a najreprezentativniji primerci izloženi su u okviru stalne postavke – od najstarijih, nastalih u praistoriji, sve do dela savremenih umetnika.

- U pitanju su predmeti napravljeni različitim tehnikama, izrađivani u domaćim ili inostranim radionicama i manufukturama, korišćeni u svakodnevnim ili posebnim prilikama. Raznobojne staklene perle, posude i čaše, ogledala, ikone na staklu, staklene ploče, lampe, vitraži, kao i ručno oslikani predmeti pokućstva prikazuju bogatstvo izrade i lepotu oblikovanja tog materijala - objašnjava Aleksandra Stefanov

Kada je reč o arheološkoj zbirci na stalnoj postavci izloženi su predmeti od stakla ili sa staklenim ukrasima nastali u praistoriji, u gvozdenom dobu, preko antike, sve do kasnog srednjeg veka. Aleksandra Stefanov posebno izdvaja rimske staklene posude iz 3. i 4. veka, nađene u grobovima na lokalitetima u Svilošu i Beški, zatim staklene perle Sarmata, te nakit Avara.

- Najatraktivniji  predmeti po kojima je Muzej Vojvodine poznat u svetu su pozlaćeni rimski šlemovi iz Berkasova sa staklenim ukrasima, koji im daju paradni i luksuzan izgled - ističe naša sagovornica. - Nakit od staklenih perli, ogrlice, narukvice i ukrasi na odeći korišćeni su još u praistoriji. Na stalnoj postavci, gotovo nepromenjena tehnika izrade perli od staklene paste može se pratiti od starijeg gvozdenog doba, pa do srednjeg veka. Đerdane od perli sačinjenih od kalcita, kosti i kamena tokom bronzanog doba, zamenile su u starijem gvozdenom dobu staklene perle sa okcima. Tako je bogata niska perli pronađena u ženskom grobu, sa lokaliteta Stubarlija, otkrila razvijenu tehniku izrade i ukrašavanja, odnosno topljenja stakla i rukovanja staklenom pastom.

Prema rečima Aleksandre Stefanov tokom mlađeg gvozdenog doba počela je izrada i prepoznatljivih staklenih narukvica kobaltno plave boje. Brojni nalazi perli iz tog vremena potiču sa lokaliteta Gomolava kod Hrtkovaca.

- Stakleni nakit je najčešće nalažen u grobovima, kao deo ličnih predmeta ili nošnje. Narukvice i ogrlice korišćene su od Velike seobe naroda do srednjeg veka, što potvrđuju nalazi iz grobova sa brojnih arheoloških nalazišta koji se mogu videti na stalnoj postavci Muzeja Vojvodine – navodi naša sagovornica.

Staklo je postalo deo tradicionalne seoske odeće krajem 19. veka. Razvojem industrije dugmadi i perli u Češkoj i Poljskoj, nakit od tih predmeta postao je pristupačan svim društevnim slojevima.

- U narodnim nošnjama Vojvodine krajem 19. veka, skup i impresivan detalj činili su dugmići od staklene paste koji su prišivani na svečane ženske plišane i satenske kapute, ženske, a ponekad i muške prsluke – kaže Stefanov dodajući da su najveću popularnost početkom 20. veka imale staklene konične perle sa „srebrnim“ premazom koje su nošene u nizovima oko vrata ili su bile deo ukrasa na nevestinskim kapama, dok raznobojne staklene perlice prate modu art-deko stila između dva svetska rata.

Godišnje se baci 100 milijardi flaša

Staklo je čvrsti, prozirni, lomljivi materijal, koji se dobija tako što se kvarcni pesak, natrijum karbonat („soda”) i posebna vrsta kreča tope na visokim temperaturama od blizu 2.000 stepeni, dok najveći udeo gotovog stakla čini silicijum. Naučnici pretpostavljaju da je „izmišljeno” pre oko 4.000 godina i da je u Rimsko carstvo stiglo preko feničanskih trgovaca.

Godišnje se u svetu baci blizu 100 milijardi staklenih flaša. Za razliku od Srbije, Evropska Unija ima stopu reciklaže stakla od 73 odsto, a “šampion” starog kontinenta je Danska sa čak 98 odsto. To je jedina sirovina koja se može u potpunosti reciklirati, nebrojeno puta vraćati u taj proces, što utiče na mnoge faktore, kada je očuvanje životne sredine u pitanju. Reciklirano staklo se koristi u građevini, vični neimari čak znaju da izgrade čitavu kuću od flaša, a kreativci ga koriste za uređenje enterijera i eksterijera. Mnogi od stakla prave nakit, kao i svećnjake, lustere, posude i druge dekorativne predmete.

U okviru zbirke primenjene umetnosti čuva se više od 150 eksponata od stakla proizvedenih tokom 19. veka i prve polovine 20. veka u austrijskim i češkim radionicama. Najbrojnije su takozvane banjske čaše koje su Vojvođani kupovali prilikom svojih čestih putovanja ili boravaka u banjama Češke i Slovačke, dok manji broj potiče iz Rogaške Slatine, koja je u to vreme bila proizvođač kristalnog stakla.

- Najzanimljivija je kristalna čaša iz 18. veka sa scenom kamenovanja Svetog Stefana. Rađena je prema specijalnoj

poruybini za mitropolita Stefana Stratimirovića (1757-1836), ali posetioci ne bi trebali da propuste ni bidermajersku svadbenu ili venčanu čašu, kao i nekoliko koje se odnose na vladarsku porodicu

Obrenović – preporučuje Aleksandra Stefanov. - Interesantan predmet u zbirci primenjene umetnosti Muzeja Vojvodine je staklena čaša sa grbom Kneževine Srbije. Izrađena je od providnog stakla, a osim kneževskog grba ugravirani su i inicijali „E. O.“, kao i godina „1877.“ Nedavnim istraživanjem utvrđeno je da je verovatno pripadala Ermili Nikolić (1844-1918), rođenoj Obrenović, ćerki gospodara Jovana, srednjeg brata kneza Miloša Obrenovića.

Ko odluči da poseti Muzej videće i dve spomen-čaše sa portretima kneza Mihaila i Julije Obrenović, koje su izložene su na stalnoj postavci još od njenog otvaranja 1990. godine kao značajni predmeti građanskog života Vojvodine u 19. veku. Izrađene su u paru i proizvod su austrijske ili ugarske nepoznate radionice i verovatno potiču iz sedme decenije 19. veka, ali stručnjaci smatraju da su mogle nastati i kasnije. Na jednoj se u ovalu nalazi aplicirana fotografija poprsja kneza Mihaila Obrenovića u oficirskoj uniformi, a na drugoj Julije Obrenović.

         Silvia Kovač