BICIKLOM KROZ VOJVODINU: Stara Pazova (2)
U porti Slovačke evangelističke crkve u Staroj Pazovi dočekuje nas Svetlana Feldi, mlada sveštenica zadužena za ovdašnje vernike. Odmah nam kaže da se nalazimo u najstarijoj slovačkoj evangeličkoj crkvi na ovim prostorima.
A sve je počelo još krajem 18. veka. Dolaskom prve grupe Slovaka u Staru Pazovu sveštenik Samuel Španagel održao je prvu službu 25. juna 1770. u Selenskom šoru pod vedrim nebom, u crkvi koja još nije imala krov. Njegovim dolaskom završena je gradnja prve evangeličke crkve, koja je bila omanja, bez tornja i zvona i napravljena od nabijene gline. Dolaskom druge grupe Slovaka, stara crkva je postala tesna, tako da su 31. avgusta 1771. udareni temelji novoj bogomolji.
Sadašnja slovačka crkva po arhitekturi je jednobrodna građevina orjentacije sever-jug. Postavljanje sata na toranj učinjeno je 1819. Na severnoj fasadi nalazi se glavni portal. Na levom krilu je zabeležena 1771. godina i stoji tekst “Bog nama” a ispod godine je putir (simbol Svetih tajni) sa knjigom (Biblija kao simbol Božije reči). Na desnom krilu stoji 1887. (godina obnavljanja), i tekst “Mi Bogu”, ispod je krst, srce i lenger (sidro) simboli vrlina).
Orgulje u crkvi imaju dva reda reda dirki koje su presvučene tankim slojem slonove kosti. Prema podacima koje nam je dala Katarina Vereš (književnik, publicista, glumica, parohijska službenica) u cilju dekorisanja enterijera za crkvu su 1887. kupljene tri svete slike - kopije iz Berlinske slikarske škole. Kada smo došli, Ljudmila je kosila travu u dvorištu crkve. Uz sveštenicu Svetlanu, Ljudmila očigledno predstavlja drugi stub matrijarhata ovdašnjih Slovaka a legendarna Mira Brtka ih nadzire iz oblaka.
Pod u crkvi je urađen 70-tih godina 20. veka od keramičkih pločica, bele i nebo plave boje a u delu oko oltara postavljene su dekorativne keramičke pločice sa floralnom ornamentikom zelene i oker boje tako da po poljima formiraju različite šare sa bordurama…
Biser međuratne arhitekture u Staroj Pazovi je svakako ovdašnji Sokolski dom. Sagrađen je 1931. u vreme kada su nicali sokolski domovi širom Kraljevine Jugoslavije i to prema nacrtu koji je besplatno napravio čuveni srpski arhitekta i tadašnji načelnik građevine Momir Korunović (1883-1969) iz Beograda. Ostao je upamćen kao začetnik savremenog srpsko-vizantijskog stila, jedinog originalnog arhitektonskog stila koji je nastao na ovim prostorima. Profesor arhitekture Predrag Zrnić (potomak kneza Teodosija Marićevića iz Orašca) iz Beograda je razradio taj nacrt, a radove je nadgledao njegov rođeni brat Marko Zrnić, takođe arhitekta.
Sokolsko društvo u Staroj Pazovi osnovano je 15. avgusta 1906. na zauzimanje opštinskog lekara dr Jovana Baraća i knjigovođe Štedionice u Staroj Pazovi Jovana Vučkovića. Društvo godinama nije imalo podesne vežbaonice pa se iz tih razloga krajem 1927. počelo ozbiljno razmišljati o izgradnji sokolskog doma. Zahvaljujući visokoj svesti i uviđavnosti, opštinskih odbornika, na čelu sa advokatima Viktorom Rupom i Brankom Kijurinom, Sokolsko društvo dobija u centru mesta pogodno zemljište za zidanje svoga doma. Opštinski odbor je tada dao pomoć u iznosu od 30.000 dinara, takođe je isti novčani iznos na zalaganje članova društva dala i Petrovaradinska Imovna Opština, a članstvo i građani su skupili oko 100.000 dinara.
1930. Upravni odbor zaključuje da dom koji se radi punom parom nazove dom Kralja Petra Prvog Oslobodioca „kao vidan znak zahvalnosti velikom Kralju Ujedinitelju našeg naroda”, čime društvo kruniše svoj rad započet pre 25 godina. Društvo je priredilo veliku svečanost 5. oktobra 1930. prilikom osvećenja kamena temeljca doma.
Još jedna pazovačka organizacija sa srpskim patriotskim predznakom bila je jako aktivna u međuratnom periodu.
Zgrada u ulici Vuka Karayića br. 6 nekada je bila Dom odbora Kola srpskih sestara iz Stare Pazove. U izveštaju Kola srpskih sestra ovog mesta za 1930. u kalendaru “ Vardar” stoji da je zemljište za izgradnju Prosvetnog doma poklonila Srpska crkvena opština a jedan deo priloga za podizanje doma članice su dobile od odbora Kola srpkih sestara iz Niša, Herceg Novog, Drvara (Bosna), Kruševca, Đevđelije, Rume, Sremskih Karlovaca, Peći i Siska. U to vreme sem škole za Srbe nije bilo ni jedne prosvetne ustanove pa je postojala potreba za izgradnju doma u koji bi se smestila zanatska škola, dečije obdanište i zabavište. Članice su i naredne godine nastavile da skupljaju prilog za izgradnju doma i uspele da skupe još sredstava od svojih članica iako je ta svota bila daleko od predračuna za zgradu. Kolo srpskih sestara iz Stare Pazove je pisalo razne molbe za pomoć oko izgradnje od svih ministarstava, tadašnjoj Dunavskoj Banovini, a od tašadnjeg bana dobile su obećanje da će im pomoći. Sve molbe koje su poslale dobile su nazad sa odgovorom da za tu svrhu nema sredstava. Osećajući potrebu svoje sredine rešile su da zidaju svoj dom pa makar i smanjile plan i sazidale samo jedan red prostorija sa ulice. Proračun za izgradnju Doma iznosio je prvo 200.000 dinara. Uviđajući da je nemoguće izvesti zgradu takvih razmera, zbog nedostatka sredstava, Odbor je u saglasnosti sa inženjerom Milanom Popovim (zet staropazovačkog veleposednika Nikole Petrovića koga smo pominjali prošle nedelje) skratio plan, te je posle obavljene licitacije, izgradnja doma poverena najjeftinijem ponuđaču uz svotu od 17.500 din za zidarski i tesarski posao.
Za vreme Drugog svetskog rata zgrada je služila kao ustaški štab gde su mučeni mnogi rodoljubi. Na zgradi su 1946. godine postavljene dve ploče od valjanog kamena sa imenima žrtava fašizma na srpskom i slovačkom jeziku. Posle rata zgrada je služila kao čitaonica, a danas je u njoj Osnovna škola “Boško Palkovljević Pinki”.
Veliki je broj Pazovčana sa značajnim biografijama a za većinu njih šira javnost na žalost nije čula. Milivoj Kovačević iz Turističke organizacije Stara Pazova proučavao je njihove biografije a ja ću za ovu priliku izdvojiti zanimljivu priču o Vladimiru Konštantinu Hurbanu.
Rođen je 4. avgusta 1884. u Staroj Pazovi, kao drugo dete staropazovačkog evangeličkog sveštenika Vladimira Hurbana (1850-1914) i Auguste rođene Štur. Narodnu školu završio je u Staroj Pazovi, nižu gimnaziju u Sremskoj Mitrovici, višu u Vinkovcima i posle pauze zbog bolesti u Zagrebu. Studirao je teologiju u Beču (1903-1906) i Bratislavi (1906-1907) gde je napisao i svoje prvo delo „Badnje veče”. Bio je kapelan i katiheta u Staroj Pazovi od 1908. (nasledio je očevu parohiju 1914.) do 1950. Od oca je nasledio ljubav prema umetničkom stvaralaštvu u prilog tome govori i podatak da je još kao dete izdavao list “Mravec”. 1903. u Staroj Pazovi počela je sa radom amaterska dramska družina, gde se Vladimir uključio kao glumac i reditelj. Književni rad počeo je sa lakim jednočinkama “Kad zahladi” (1905) “Posrećilo se!” (1907) i dr., koje je, pod pseudonimom VHV, objavio u časopisima. Prvi radovi nisu imali značajnu umetničku vrednost i nisu doživeli uspeh. Kasnija dramska dela, nastala od 1920. i dalje, bolje su prihvaćena i postala, okosnica repertoara slovačkih amaterskih pozorišta. Njegove drame su tematski vezane za “donjozemski ambijent” (Slovaci iz Slovačke - prostore Vojvodine zovu „Donja zemlja”, slično kao i Mađari). Najpoznatije i najuspešnije drame VHV su „Smetovi” (1922) i „Zemlja” (1931). Napisao je zbirku pripovedaka „Pazovačko štivo” ali je njegov glavni književni fah bila drama: skečevi, radio drame, filmska scenarija, operete, libreta, scenske slike, dramske priče od čega 20 celovitih dramskih dela. U svojim eksperimentalnim dramama „Homo sapiens” i „S.O.S.”, Vladimir Hurban se upisao u avangardne pisce u istoriji ovdašnjeg teatra. Prema rečima Pavela Palkovića “iako u svoje vreme nedovoljno cenjen, a kasnije nepravedno zapostavljen, Vladimir Hurban je neosporno najznačajniji dramski pisac sa ovih prostora u prvoj polovini 20. veka u korpusu slovačke književnosti.
1918. sa profesorom Zvonimirom Tkalcom, osniva prvu Realnu gimnaziju. Kao sveštenik i umetnik svoju snagu usmeravao je na privredni i kulturni preporod naselja i zastupao je narod u svim oblastima života i bio jako dobar prijatelj i saradnik sa pravoslavnim sveštenicima Simeonom i Milojem Aranickim. Uz saradnju Simeona Aranickog i tadašnjih lekara stvaraju uslove za zdravstvenu zaštitu i rad Crvenog krsta. Bio je direktor Slovačke banke u vreme najveće svetske inflacije od 1928. do 1933. Ulaže velike napore u izgradnji Slovačkog narodnog doma 1928. teži komunalnom razvoju, podstiče izgradnju fabrika i naglašava značaj zanatske delatnosti. Kralj Petar Drugi Karađorđević ga je, 11.oktobra 1940. odlikovao Ordenom Svetog Save petog stepena na predlog Ministarstva prosvete, za doprinos razvoju književnosti i umetnosti u Kraljevini Jugoslaviji. Njegova dela se nalaze na repertoaru profesionalnih pozorišta u Slovačkoj kao i amaterskih pozorišta u Vojvodini a neka od njih prevođena su na srpski i engleski jezik. Borba protiv komunizma zbog koje je trpeo razne uvrede i šikaniranja verovatno je pogoršala njegovo zdravstveno stanje, ostao je sam, razočaran i napušten od strane saradnika i posleratne inteligencije. Preminuo je 28. septembra 1950. od posledica dijabetesa a sahranjen je u porodičnoj grobnici na staropazovačkom groblju.
Robert Čoban
Porodična tragedija slavne umetnice
Ispred „Galerije Mira Brtka” u Staroj Pazovi nalazi se jedno od dela slavne umetnice - „Stolica za razmišljanje”, skulptura od debele armature koja poziva prolaznike da sednu u nju i dobro razmisle.
Galerija Centra za kulturu u Staroj Pazovi osnovana je 2003. Svoja dela je do sada u njoj izlagalo preko 300 umetnika, priča nam predusretljivi direktor. Trenutno je u njoj izložba „Vasa i ja - Vasja” na kojoj su prikazani radovi beogradske slikarke Vojislave Tanuryić Belić (1965).
Mira Brtka, čije ime nosi galerija, bila je slikarka, vajarka i rediteljka (5. oktobar 1930, Novi Banovci - 18. decembar 2014, Beograd). Njen suprug je bio Dragan Kresoja, poznati filmski reditelj, a njihov sin je bio kamerman Miloš Kresoja.
Mira Brtka završila je Akademiju za film i pozorište u Beogradu, te se pedesetih godina bavila pozorišnom i filmskom režijom. Režirala je kratke filmove za Zagreb film i Neoplantu u Novom Sadu 1958. Istovremeno je uradila i scenario za prvi crtani film Beogradske škole crtanog filma (“Solista Nikole Majdaka”), a zatim odlazi u Rim gde završava Akademiju za slikarstvo…
Suprug Mire Brtke, Dragan Kresoja, tragičnoje izgubio život 6. novembra 1996, kada se helikopter u kojem je snimao prve kadrove filma „Suton nad Beogradom“ srušio na ušću Save u Dunav. Tom prilikom poginuo je i njegov i Mirin sin Miloš, koji je bio kamerman. Najpoznatija rediteljska ostvarenja Dragana Kresoje su „Kraj rata“, „Oktoberfest“, „Original falsifikata“, “Pun mesec nad Beogradom”, “Još ovaj put”, “Tamna je noć”...