Kulturna baština Vojvodine: Mitrovački muzej čuva tajne dželatovih belih rukavica

Muzej u okviru zatvora bolje je uređen od nekih gradskih muzeja u zemlji. Milorad, mladić u ranim dvadesetim godinama je zaposlen na recepciji hotela „Srem” koji se nalazi u sastavu zatvora, a od kako je muzej 2019. otvoren radi i kao kustos-amater. Vodi nas niz stepenište koje deli recepciju hotela od podruma u kojem su nekada bile ćelije, a danas je muzej.

Izložbena postavka nosi naziv „Zapečaćene sudbine“ i njena ideja je bila da se prikaže mitrovačka kazniona kao deo jednog istorijskog vihora koji je prohujao kroz ovaj grad od samog osnivanja kaznione 1895. do danas. U Muzeju se mogu videti i originalni gvozdeni krevet iz Mladićke zgrade, kasnije čuvenog Trećeg paviljona, koja je najpre bila kaznionica za maloletnike, a potom su u njoj mahom bili politički osuđenici. Tu su i simulacije obične ćelije i samice, kao i točak za mučenje iz doba Karađorđa. Posetioci mogu videti i originalne bukagije, vešala, i crni cilindar, bele rukavice i pismo sudu za naplatu usluga, koje je iza sebe ostavio državni dželat.

Zatvor u Sremskoj Mitrovici izgrađen je po naredbi austrougarskog cara Franje Josifa, između 1895. i 1899. u saradnji sa banom Kuen-Hedervarijem. Ranije je na istom mestu postojala takozvana Vojarna, u koju su smeštani dezerteri i drugi vojni počinioci krivičnih dela. Kada je osnovana Zemaljska kazniona, bio je to najmoderniji zatvor u celoj Austrougarskoj: Imala je parno grejanje, struju, vodovod, telefon. Osim toga napravljeni su i ergela, štale, gajila se stoka…

Posebno intrigantna ličnost koja je redovno svraćala “poslom” u zatvor bio je Karlo Dragutin Hart, zvanični državni egzekutor. Pogubljenjima se bavio od svoje 17. godine, a iza sebe je imao više od 100 egzekucija. Uvek je nosio frak, cilindar i bele rukavice, koje bi ostavljao na telu pogubljenog. Bez avansa nije radio, a cena mu je bila kao prosečna činovnička plata. Karlo Dragutin Hart je rođen 1879. u srezu Karlin u današnjoj Češkoj Republici, a po narodnosti je bio Rom. U Sarajevu se obreo posle Prvog svetskog rata, verovatno kao demobilisani austrougarski vojnik. Karlo Dragutin Hart, čuveni dželat Kraljevine Jugoslavije, najviše pogubljenja obavio je na vešalima Kazneno-popravnog zavoda u Sremskoj Mitrovici. O ličnosti Karla Dragutina Harta ostali su brojni zapisi u arhivama, ali i novinama tog vremena. Pisalo se da je putovao po celoj državi, a svakoj egzekuciji prethodio je ustaljen ritual. Kada bi dobio rešenje o mestu i datumu izvršenja smrtne kazne, njegov pomoćnik pakovao je kofer sa crnim frakom, uvek drugim belim rukavicama i cilindrom, koji je nasledio od svog „idola i učitelja” Sajfrida. Ispod uredno složenog odela bili su spakovani konopac i crna maska za osuđenika.

U Kraljevini Jugoslaviji nisu postajala klasična vešala u obliku ćiriličnog slova „G”, već se pogubljenje obavljalo na austrougarski način: vešala su predstavljala stub zabijen u zemlju, na čijem je vrhu bio zakucan klin sa koga je visio konopac. Ispred je bila stoličica za osuđenika, a dželat je stajao na merdevinama iza stuba: „Levom rukom držim osuđenika, desnom mu omču prebacujem oko vrata i crnu masku preko glave. Apsolutna je tišina, svi prisutni skidaju šešire. Pomoćnik tada izbije stolicu ispod osuđenika, hvata ga za noge i trzajem povlači ka zemlji. Stojim iza merdevina i povlačim omču. Uzimam pogubljenog za ruku. Pratim puls i kada ustanovim da srce više ne kuca, skidam rukavice, bacam ih pod noge obešenog i kažem: “Ja nisam kriv za tvoju smrt!” - opisivao je Hart svoj ritual.

Odlazimo iz muzeja uz konstataciju da je ovo jedno od najprijatnijih iznenađenja tokom mojih krstarenja po kulturnoj i istorijskoj baštini Vojvodine…

Podne je i vreme za užinu - kažu da je najbolji burek u Sremskoj Mitrovici u pekari „Kukić” preko puta Železničke stanice u šta smo se sa zadovoljstvom i uverili. Punih stomaka prelazimo drum i pred nama je Spomenik oslobodiocima. Grad su 1. novembra 1944. oslobodili partizani i Crvena armija a godinu dana kasnije na isti datum podignut je spomenik na kojem piše: „Slava palim borcima za slobodu, ravnopravnost naroda i socijalnu pravdu!”.

Staru Železničku stanicu u Sremskoj Mitrovici srušili su Nemci prilikom povlačenja krajem oktobra 1944. Nova zgrada stanice podignuta odmah posle rata 1945. prva je javna građevina u socijalističkoj Jugoslaviji o čemu svedoči i tabla na glavnom ulazu.

Nedaleko od Železničke stanice nalazi se ruinirani Dom vojske. U ovom objektu u budućnosti će se naći prostorije najverovatnije dva fakulteta, kao i kongresna sala. Nekadašnji Dom vojske je pre godinu dana Grad Sremska Mitrovica kupio od Vojske Srbije po ceni do 6.5 miliona dinara, kao što je bio slučaj i sa Domom Vojske u Rumi.

Spomen-groblje u Sremskoj Mitrovici se nalazi pored starog pravoslavnog groblja, na mestu gde su bile zajedničke grobnice nekoliko hiljada poginulih i streljanih tokom Drugog svetskog rata. Na ovom mestu podignut je memorijalni kompleks „Spomen-groblje“, na prostoru površine od oko 12 hektara. Zaštićeno je kao znamenito mesto od velikog značaja.

Spomen-groblje je uređeno 1959. prema projektu arhitekte Bogdana Bogdanovića, a svečano otvaranje održano je 4. jula 1960.

Svaka humka posvećena je jednoj grupi streljanih, a na njihovim vrhovima postavljena je bronzana forma razigranih plamenova. Humke su grupisane oko pravouganog centralnog dela na kome su postavljena tri kockasta kamena obeležja.

Spomen-groblje u Sremskoj Mitrovici jedno je od najvećih gubilišta Drugog svetskog rata. Nekoliko hiljada žitelja Srema surovo je mučeno i ubijeno u jamama koje su se nalazile neposredno uz pravoslavno groblje. Ovde je ubijen i sahranjen i slikar Sava Šumanović. Na spomen-groblju sahranjeno je 308 boraca Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, 20 vojnika bugarske i 18 vojnika Crvene armije, kao i četiri narodna heroja iz Srema: Janko Čmelik, Boško Palkovljević Pinki, Slobodan Bajić Paja i Stanko Paunović Veljko.

Stižemo u centar grada i ostavljamo kola na parkingu kod Šećer sokaka koji nije dobio ime po prodavnicama slatkiša nego po jednoj drugoj vrsti „slasti”. Pre Velikog rata, u Šećer sokaku je bila „Ulica crvenih fenjera”, glavni hotel-border nosio je ime „Pariz”. Zgrada se danas renovira. Pored nje se u sveže okrečenoj kući nalazi sedište Mormonske crkve a njenom izlogu plakat koji nudi besplatne časove engleskog. Andrija Popović, direktor Muzeja Srema priča mi kasnije kako je mormonska zajednica dosta jaka u ovom gradu, kaže da je u njegovoj generaciji u svakom razredu bilo bar po 2-3 učenika pripadnika ove crkve.

Ruine ekonomskog dela Carske palate iz doba starog Rima nalaze se u parku u gradskom središtu. Mitrovačka omladina navikla je da pije pivo po parkovima sedeći na dve hiljade godina starim sarkofazima i zidovima.

Sirmijum je bio antički grad i jedan od četiri prestonice Rimskog carstva. Nikao je na ušću Bosuta u Savu, na južnim obroncima Fruške gore, u 1. veku. Pretpostavlja se da su ga osnovali Iliri. Zahvaljujući reci i plovidbi, grad se brzo razvijao i rastao. Sedam vladara Rimskog carstva rođena su u Sirmijumu i njegovoj okolini: Trajan Decije, Aurelijan, Prob, Maksimijan, Hostilijan, Konstancije Drugi i Gracijan. Grad je bio sedište provincije Donja Panonija, povremena carska rezidencija, episkopski centar i moćni logor legionara koji su branili carstvo od upada varvarskih plemena. Sirmijum je postao prestonica Rimskog carstva 1. marta 293. godine za vreme vladavine, Galerija. Grad je bio prestonica nekoliko decenija. U 4. veku pominje se kao najlepši i najbogatiji grad Ilirika. Od 4. do 6. veka napredak Sirmijuma su prekinuli, tada česti, napadi Varvara: Goti, Huni, Gepidi ... Završni udarac zadali su Avari,505. godine, posle čijeg je razornog napada stanovništvo pobeglo, a grad zapaljen.

Pravoslavna crkva Svetog Dimitrija među mesnim stanovništvom poznata i kao Nova pravoslavna crkva ili Velika Crkva je najveći pravoslavni hram u Sremskoj Mitrovici i jedan od najvažnijih na području Srema. Crkva pripada Eparhiji sremskoj Srpske pravoslavne crkve. Crkva je danas posvećena gradskom zaštitniku, Svetom Dimitriju, po kome je grad dobio naziv.

Gradnja nove pravoslavne crkve (današnja Velika ili Saborna crkva, koja je prvobitno bila posvećena sv. Stefanu) započela je 1791. a završena i osveštana 1794. Crkva je podignuta sredstvima samih pravoslavnih vernika. Unutrašnje dekorisanje crkve i nabavka potrebnog inventara urađeni su u prvim decenijama 19. veka. Drvorezbarske radove je izveo Marko Vujatović, drvorezbar iz Sremskih Karlovaca (1810). Samo nekoliko godina kasnije ikonostas je radio Arsa Teodorović, najrenomiraniji majstor toga vremena. Na ikonostasu se posebno isticala ikona svetog Irineja i scena njegovog pogubljenja.

Poslednjih godina izvršena je i potpuna obnova crkve. Tako je prilikom obeležavanja dva veka postojanja hrama toranj obložen novim bakarnim limom, obnovljena je fasada, izvršena restauracija ikona i mobilijara.

Prvi Jevrejin koji se doselio u Mitrovicu bio je David Levi, osamdesetih godina 18. veka. Veći broj Jevreja naseliće se u Mitrovicu tek posle 1870. po ukidanju Vojne granice.

Početkom 20. veka, u Sremskoj Mitrovici broj Jevreja dostigao je najveći broj, njih 296, po referatu Eduarda Flajšmana, jednog od potomaka čuvene porodice Flajšman koja je stradala u Drugom svetskom ratu.

Novi objekat Sinagoge dovršen je 1904. na inicijativu rabina vinkovačkog Salamona Nojmana, kao i zaslugom predstavnika jevrejske veroispovedne opštine iz Sremske Mitrovice uz čiju pomoć je sakupljen novac za izgradnju nove bogomolje.

Sinagoga se nalazila prekoputa Mitrovačke gimnazije. Pored same gimnazije nalazila se i jevrejska osnovna škola „Palestina“ čije ime se i danas vezuje za taj deo grada.

Na početku Drugog svetskog rata i proglašenja NDH, objekat Sinagoge je zatvoren i već u avgustu 1941. godine, počela je pljačka i odnošenje svih dragocenosti iz Sinagoge. Jevrejska zajednica je od novih vlasti NDH gotovo zbrisana, velika većina jevrejskih porodica je odvedena u logore, a 6. avgusta 1942. godine, Sinagoga je minirana i potpuno srušena.

         Robert Čoban