Kulturna baština Vojvodine: Senta (2)

Pošto socijalistički sistem nakon nacionalizacije 1945. nije podnosio kraljeve, promenio je ime u Hotel Panonija.

Šezdesetih godina 20. veka u hotelu je boravio i Josip Broz Tito sa suprugom Jovankom. 1967. hotel je rekonstruisan, mnogi ukrasi su uklonjeni i on je izgubio raniji autentični izgled. 1985. država je proglasila objekat spomenikom kulture, dok je nekoliko godina kasnije izgorela cela krovna konstrukcija. Prilikom sanacije usledile su nove promene. U burnim devedesetim godinama 20. veka, preduzeće Tisa, koje je koristilo objekat, je takođe propalo.

Pre 15 godina novi vlasnici su vratili prvobitan izgled hotela i on je obnovljen prema intrukcijama Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Subotice, a 11. septembra 2017, na dan grada Sente ovde su ručali predsednici Srbije i Mađarske - Aleksandar Vučić i Janoš Ader.

Od 2004. vlasnici hotela su Bertalan Piri i Robert Bicok. Izlog u holu hotela otkriva na desetine novinskih oglasa od njegovog otvaranja 1911. do nacionalizacije 1945. U njemu se odvijao kompletan društveni život Sente: projekcije novih holivudskih filmova, večeri ruskih balalajki, balovi, yez koncerti...

Par koraka dalje nalazi se pravoslavna Crkva Sv. Arhanđela Mihaila, najstarija bogomolja u gradu. Prvobitno je sagrađena 1751. Tokom Revolucije 1848/49. je porušena kao i mnogi drugi pravoslavni hramovi u Vojvodini.

Na zapadnom pročelju crkve nalazi se visok barokni zvonik, koji dominira hramom. Fasadna dekoracija izvedena je u duhu klasicizma. Oltarsku pregradu izrezbario je Mihajlo Janić 1851, a oslikao Pavle Simić 1859–62, koji je angažovan i na izradi ikona na južnim i severnim pevnicama, Bogorodičinog i Vladičanskog trona, balustrade hora i velike uljane slike na svodu. Pretpostavlja se da je Jovan Isailović autor prvobitnog ikonostasa. Srbi pravoslavci u Senti su starosedelačko stanovništvo i danas čine oko 13% populacije mesta.

Tačno preko puta pravoslavne crkve nalazi se rodna kuća Stevana Sremca izgrađena osamdesetih godina 19. veka.

Stevan Sremac, veliki srpski pisac i akademik, živeo je u ovoj kući 11 godina - od rođenja 1855, pa do smrti roditelja 1866. Na 150-godišnjicu njegovog rođenja, kuća je otkupljena, obnovljena i pretvorena u Zavičajnu fondaciju ovog književnika. Iako se Sremac nakon smrti roditelja nikada nije vratio u Sentu, nije zaboravio na nju i za života je namenio senćanskoj biblioteci knjige iz svoje lične biblioteke. U fondaciji se nalazi stotinak eksponata: knjiga, rukopisa, fotografija i ordenja koje je Sremac dobio kao vojnik na ratnom i za zasluge na književno-prosvetnom polju. Ovde se nalazi i serigrafija crteža Aleksandra Deroka "Stevan Sremac u kujni moje matere" kao i stalna postavka o životu i radu Stevana Sremca.

Tu u blizini je i najstarija kuća u Senti, ona u kojoj je rođen Jovan Joca Vujić (Senta,1863 — Beograd, 1934) čuveni kolekcionar umetnina, bibliofil, veliki dobrotvor srpskog naroda, veleposednik i vlasnik prvog privatnog muzeja kod Srba. Njegova zaostavština nalazi se u Gradskom muzeju Sente, Matici srpskoj u Novom Sadu, Univerzitetskoj biblioteci „Svetozar Marković” i Udruženju za kulturu, umetnost i međunarodnu saradnju „Adligat” u Beogradu.

Tu odmah, u Topardskoj ulici, nekadašnjoj Ive Lole Ribara, pre Drugog svetskog rata nalazila se jevrejska četvrt. Tu je i danas veliki broj prilično dobro očuvanih nekadašnjih jevrejskih kuća i palata od kojih neke imaju i status spomenika kulture poput one koju je za porodicu Homolja 1894. projektovao arhitekta Jakab Merc

Šetamo dalje ka obali Tise gde nailazimo na Spomenik nevinim žrtvama iz 1944. godine. Iako u Senti nije bilo zloglasne Racije 1942. (najseverniji grad koji je Racija obuhvatila bio je Bečej), bilo je nekoliko zločina mađarskih okupatora nad srpskim civilima. Po oslobođenju 1944. kao i u velikom broju drugih mesta širom Jugoslavije došlo je do "osvetničkog talasa" u kojem su stradali i mnogi nevini ljudi samo zato što su bili "pogrešne" nacionalnosti ili klasne pripadnosti.

Odmah pored je statua koja nosi ime "Skeledžija" (delo Šandora Dudaša) nalazi se na keju na obali Tise a otkrili su je 2006. predsednici Republike Srbije i Mađarske. Pored statue zaljubljeni parovi kače katance i ključeve bacaju u Tisu u nadi da će tako njihova veza biti večna.

U Gradskom muzeju u Senti video sam fotografije skele koja se nekada nalazila ovom mestu kao i starog mosta sa elegantnim lukovima iz 1908. koji je šezdesetih godina prošlog veka zamenjen manje elegantnim.

Železnička stanica u Senti je u tek nešto boljem stanju nego njene "sestre" po ostalim vojvođanskim varošicama. Odavde do Subotice šinobusi polaze četiri puta dnevno a dva putnička voza idu preko Tise i ka Kikindi u Banatu.

Pruga Subotica–Senta izgrađena je 1889. Poslednji put je obnovljena dvadesetih prošlog veka i od tada do pre dve godine, gotovo punih sto godina, u nju više nije ulagano, tako da je po železničkim merilima ona četiri puta nadživela svoj funkcionalni vek koji traje od 25 do 30 godina. Pre nešto više od godinu dana završena je obnova ove pruge pa sada vozovi idu i do 80 kilomenara na čas, umesto 20 kao što je to bio slučaj do rekonstrukcije.

U Senti sam primetio nešto što nisam video u drugim mestima u Srbiji: tu gde je došlo do promene, svuda su ostavljene table sa starim imenima trgova samo što su one prekrižene crvenom trakom. Pored njih se nalaze table sa novim imenima. 2002. i 2004. došlo je do promene velikog broja naziva ulica i trgova u Senti što inače nije bio slučaj u drugim manjinskim sredinama u Vojvodini u kojima su i dalje aktuelni Josip Broz Tito, Bratstvo i jedinstvo, JNA ali i Lenjin i Marks.

Stigli smo pred najveću senćansku crkvu. Obnova spoljne fasade župne crkve Srce Isusovo u Senti dogodila se ove godine u kojoj hram obeležava 125. godišnjicu od osnivanja. Po završetku radova, župa koja ima gotovo 2.500 vernika, će dobiti jednu savremenu crkvu. Prva faza obnove odvijala se u sklopu IPA projekta, na koji su konkurisali zajedno sa Reformatskom crkvom u Temišvaru. Bila je to investicija vredna 178.000 evra i odrađeno je nekoliko unutrašnjih radova.

Trenutne radove na obnovi, odnosno drugu fazu investicija, podržavaju mađarska vlada i Mađarski nacionalni savet. Vrednost radova je 39 miliona dinara.

-Ova faza uključuje spoljnu obnovu crkve, kao i zamenu prozora i obnovu ograde, kao i jedna značajna stvar koja se ne vidi na prvi pogled jer se događa pod zemljom, a to je kanalisanje kišnice, što će rešiti vrlo veliki problem za nas - rekao je letos Ištvan Rac Sabo, koordinator župne Crkve Srce Isusovo u Senti.

Kada smo je mi posetili crkva je bila zaključana pa smo iz druge ulice otišli do Župnog ureda gde je mladi đakon prekinuo čas veronauke za decu kako bi nam pokazao unutrašnjost hrama.

Jevreji su se u Senti naselili oko 1700. ali se veruje da ih je bilo već i ranije. Na karti od 1797. nacrtana je parcela sa naznakom "sinagoga". 1806. sagrađena je sinagoga, a u kartama od 1857. upisane su dve oznake za sinagogu. One se odnose na dve odvojene jevrejske opštine. Naime, 1855. deo članstva se izdvojio i oformio nezvaničnu sefardsku opštinu, koja je imala svoju sinagogu, mikve i stan za rabina. Tada je u Senti bilo nešto preko petsto Jevreja. Do formalnog rascepa opštine došlo je tek 1915. dok je 1928. sagrađena je i nova sefardska (ortodoksna) sinagoga.

Senta pamti svoje slavne stanovnike

Pored Stevana Sremca i Joce Vujića u Senti su rođene ili su u njoj neki period živele mnoge slavne ličnosti srpske i mađarske kulture. Mnogi od njih imaju biste na senćanskim ulicama i trgovima: Jovan Đorđević, čuveni pisac i osnivač Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu ali i Narodnog pozorišta u Beogradu (rođen u Senti 1826); Jovan Muškatirović (rođen u Senti 1743) advokat i čuveni prosvetitelj, senator u Gradskoj skupštini Pešte; Lajoš Turzo (rođen u Senti 1915.), poznati pisac i novinar; Stevan Raičković, slavni srpski književnik koji je jedno vreme živeo u Senti; Gabor Gomboš (1851-1894) bio je gradonačelnik Sente u 19. veku, veliki dobrotvor i vizionar.

Tokom njegovog života i radnog veka izgrađen je veliki broj značajnih gradskih objekata. Bista Gabora Gomboša podignuta je 2011. godine a delo je proslavljenog majstora, vajara Šandora Dudaša; Ištvan Tot, (Senta, 1912 – Los Anđeles, 2002), stekao je likovno obrazovanje u Mađarskoj 1937-1943, gde je sa posebnim uspehom završio likovne škole, usavršavajući se i dalje u ovoj zemlji do 1947, kada se upućuje u svet, posebno istražujući apstraktne forme. Često je sarađivao sa holivudskim produkcijama pa su neke od najznačajnijih "maski" i "lutaka" u filmovima upravo njegovo delo, "maketa" ajkule u filmu "Ralje", na primer...

Novi hram neološke opštine sagrađen je godine 1873/74. kada je u Senti bilo preko hiljadu Jevreja. Zgrada je bila jednospratna, sa zasvođenim prozorima na prizemlju i pravougaonim na spratu nad kojim su profilisani arhitravni frontoni. Pored sinagoge se nalazila škola, osnovana 1845. sa četiri učitelja. U mestu je 1925. sagrađena tzv. "Kulturna palata", u kojoj se odvijao kulturni život Jevreja u Senti. Školu je pohađalo oko 40 učenika, a pored škole je bila aktivna verska škola "Talmud Tora". Poslednii rabin u velikoj sinagogi bio je dr A. Erenfeld, u ortodoksnoj Mozes Lebovič. Posle 1957. Velika sinagoga je porušena, a Mala (sefardska) pretvorena u fiskulturnu salu…

Od Ištvana Pastora, predsednika Skupštine Vojvodine saznao sam par meseci ranije da se u Senti privodi kraju rekonstrukcija tzv. Male sinagoge, jedine sefardske sinagoge u Vojvodini i jedne od 5 preživelih (od ukupno 76 koliko ih je bilo pre Drugog svetskog rata), uz novosadsku, subotičku, somborsku (koja je pretvorena u upravnu zgradu) i apatinsku (koju je otkupila Baptistička crkva).

Za realizaciju ovog projekta, Vlada Mađarske obezbedila je gotovo 620 hiljada evra, a opštinska uprava, nekoliko miliona dinara.

Domaćini obećavaju da će nas pozvati na svečano otvaranje obnovljene Male sinagoge koje očekuju uskoro pa će se ispod njenih svodova ponovo čuti veselo pojanje "Šalom alehem" ("Mir sa tobom").

Robert Čoban