U Žablju Ajfelova kula, Koloseum i Akropolj u senci crkava

Dečak i devojčica ispred kuće sa leve strane glavnog puta na ulazu u mesto drže ponija, zove se Đole. „Slikanje ponija 1.000 dinara!”, šali se klinac. Dao sam im nešto novca za slatkiše uz „pretnju” - „Nemoj cigarete da kupiš!” - „Neću, kupiću hranu za ponija!”

Prema poslednjem popisu iz 2011. u Žablju koji je opštinsko središte živi 9.161 stanovnik od čega su 90% Srbi. U mestu ima puno reprezentativnih kuća i zgrada sa lepo uređenim fasadama ali i onih koje su potpuno zapuštene.

Stižemo u centar, tu nas čeka Vule, naš domaćin u Žablju. Vuletov koloritni karakter i žabaljske priče koje slušamo decenijama pripremili su nas na to da je ova varošica po mnogo čemu drugačija o ostalih srpskih mesta u Bačkoj. Na karakter žitelja cele Šajkaške čiji je Žabalj neka vrsta prestonice - puno je uticala činjenica da su godinama uživali poseban status u odnosu na druge Bačvane.

Šajkaški bataljon, kao deo Vojne granice formiran je 1763. U početku, stanovništvo regiona su u potpunosti sačinjavali Srbi koji su bili hrabri i vešti ratnici. Šajkaši su učestvovali u mnogim bitkama protiv Turaka a njihovo učešće je bilo od velike važnosti za odbranu Habsburške monarhije.

Pomalo „divlji” i „ratnički” raspoloženi u odnosu na „paore” iz recimo, Srbobrana ili Bečeja, Žabaljci su se uvek isticali po svojoj borbenosti…

Rimokatolička crkva u Žablju, sagrađena je 1824. u slavu Snežne Gospe, iako se o potrebi gradnje ove crkve govori još 1808. u izveštaju nadvojvode Ludviga. Crkvu je osveštao kanonik Mihajlo Čupor 1826. U vreme Revolucije 1848/49. crkva je izgorela, ali je odmah posle obnovljena. Prvi sveštenik u njoj bio je Franc Šramko (1824-1841).

Misa u kapeli još nije počela pa nam sveštenik pokazuje ruiniranu unutrašnjost crkve. Kaže da je Vlada Mađarske obezbedila sredstva za kompletno renoviranje njene unutrašnjosti kao i fasade na kojoj su radovi već počeli.

Odmah pored katoličke, nalazi se i pravoslavna crkva, obe su okrenute u istu stranu što je u Vojvodini slučaj jedino još u Perlezu.

Prvi pravoslavni hram u Žablju se pominje 1720. ali je srušen prilikom preseljenja sela na današnju lokaciju. Nije poznato kada je stara crkva podignuta a još se i danas razaznaje mesto na kome je bila podignuta i obeležava se vencem.

Ni novopodignuta crkva nije zadovoljavala potrebe opštine, pa je 1832. odobrena gradnja sadašnje crkvene zgrade koja je dovršena 1835. i osveštao ju je bački vladika Georgije Hranislav u maju iste godine, a posvećena je prenosu moštiju Sv. Nikole.

Sadašnji Hram Svetog Nikole stradao je kao i mnogi drugi u Revoluciji 1848/49. Hram je zidan u baroknom stilu polukružne oltarske apside, a ikonostas je jedinstven u našim krajevima. Građen je od poliranog raznobojnog veštačkog kamena po nacrtu Svetozara Ivačkovića 1884. u stilu bidermajera, a ikone su radovi više majstora…

Ako ste mislili da Ajfelova kula, Koloseum i Akropolj pored originalnih lokacija (Pariz, Rim i Atina) postoje samo u Skoplju - prevarili ste se. U centru Žablja napravljene su metalne konstrukcije koje asociraju na ova tri globalno poznata istorijska objekta. Osim „Koloseuma” koji okružuje igraonicu u pesku, nije jasno za koju vrstu dečije igre služe ostale dve „atrakcije”, čak bi moglo da se kaže i da nisu najbezbednije ali je očigledno neko procenio da će se lepo uklopiti u park ispred crkava.

U centru Žablja je spomenik poginulim borcima NOB-a i žrtavama fašističkog terora iz ovog mesta. Na vrhu postamenta nalazi se skulptura narodnog heroja Sonje Marinković.

Najviše žrtava bilo je tokom Racije u januaru 1942. Spomenik žrtavama racije (tri ljudske figure visoke 9 metara) nalazi se na lokalitetu Crna ćuprija pored Žablja i delo je Jovana Soldatovića.

Pored Soldatovićevog spomenika otvoren je Golf Centar koji se prostire na površini od 38 hektara. Prisustvovao sam otvaranju ovog kompleksa 2001. godine. Iz današnje perspektive deluje potpuno nadrealno da je prvi vlasnik ovih terena bio kapetan Dragan Vasiljković, učesnik ratova devedesetih a da je otvaranju prisustvovao i Nenad Čanak koji je tada na lokaciju stigao - helikopterom.

U blizini Soldatovićevog spomenika nalazi se i spomenik u vidu cveta lokvanja, rad vajara Vladislava Rajčetića. Oko stilizovanog cveta lokvanja nalazi se pet mermernih ploča sa spiskom žrtava fašizma iz Žablja. Ploče i cvet bili su bronzani ali su 2009. ukradeni.

Spomenik je bio dugačak tri metra, širok 1,2, a visok 80 centimetara i simbolizuje lokvanj sa šest listova, sa imenima ubijenih. Ukradene bronzane ploče nadomeštene su mermernima.

Od 3.500 žrtava Žabaljske racije (prema napisu „Slobodne Vojvodine“ iz 1944. godine) identifikovane su samo 762 osobe. To znači da nije identifikovana ni polovina žrtava hortijevskog genocida u tom mestu. Identifikovana je 141 osoba do 18 godina starosti (među kojima je 50 dece do 10 godina od kojih su dvoje nerođene bebe).

Hortijevci su pobili i pod led Tise bacili 224 zemljoradnika, 158 domaćica, četvoro studenata, crkvenog pojca, 10 gostioničara, 5 pekara, 6 trgovačkih pomoćnika, čuvara dolme, 15 krojača, veterinara, pravnika, 6 radnika, mehaničara, fotografa, drogeristu, 3 pastira, šofera, krupara, 5 mesara, mesarskog pomoćnika, vunovlačara, crkvenjaka, 4 opančara, 2 tesara, fabričkog radnika, 3 zidara, 8 obućara, knjigovesca, nadzornika puteva, četvoro učitelja, 13 berbera, 2 opštinska beležnika, mlinara, 25 trgovaca, 3 stolara, čuvara sudskog zatvora, žandarmerijskog narednika, 2 pitomca podoficirske škole, 3 kolara, 5 advokata, putara, dvojicu kafedžija, ćurčiju, 4 papučara, 6 nadničara, 2 bravara, kovačkog pomoćnika, 4 kovača, 3 lekara, štampara, 10 činovnika, radnika na pruzi, konjičkog kapetana Kraljevine Jugoslavije, 3 molera, 2 mašinbravara, apotekara, 3 sveštenika, najimućnijeg zemljoposednika u Žablju i okolini, 2 konobara, penzionisanog policajca, penzionisanog opštinskog beležnika, mašinskog inženjera, nadzornika dolme, četvoricu slugu, ugostitelja, jednog penzionera, jednog pitomca jugoslovenske vojske i jednog učenika podoficirske škole.

Do Drugog svetskog rata Žablje je imao malu ali uticajnu jevrejsku zajednicu. Smatra se da je 1940. u mestu živelo oko 100 Jevreja koji su se okupljali u zgradi sinagoge. Većina je ubijena u Raciji 1942. zajedno sa Temerinskim Jevrejima koji su takođe dovedeni u Žabalj i streljani na obali Tise. Oni koji su preživeli Raciju odvedeni su 1944. kada su Nemci okupirali Bačku a malobrojni koji su dočekali kraj rata iselili su se 1948. u Izrael. Zgrada sinagoge u Žablju srušena je kao i većina ostalih jevejskih bogomolja u Vojvodini - nakon Drugog svetskog rata - 1950.

Kratak život i herojska smrt Đorđa Zličića

Kada idete za Žabalj iz Đurđeva, nešto pre raskrsnice, sa desne strane videćete zapušten spomenik koji podseća na jedan događaj iz oktobra 1941. koji je vezan za Đorđa Zličića (1920-1942), narodnog heroja po kome nosi ime jedna ulica na novosadskoj Salajki. Naime, tokom leta i jeseni 1941. godine, kao sekretar PK SKOJ-a, Zličić je organizovao omladinske diverzantske i sabotažne akcije u kojima je i sam aktivno učestvovao.

U Novom Sadu je zajedno sa svojim nerazdvojnim drugom Kostom Šokicom (koji takođe ima ulicu na Salajki, odmah do Zličićeve) likvidirao predratnog policijskog agenta Lasla Kelča Laciku, dok je u Zrenjaninu organizovao nekoliko akcija paljenja žita. U oktobru 1941. uspeo je nadomak Žablja, na mestu na kojem je sada spomenik, da razoruža dvojicu mađarskih policajaca i da umakne poteri. Kada ih je sustigla druga patrola, ubili su dvojicu policajaca.

Mađarska policija je uspela da 1. februrara 1942. otkrije kuću Ancike Vol u Novom Sadu u kojoj se nalazio Đorđe zajedno sa svojom devojkom Dušicom Dejanović, Vidom Kaćanski Lučić (1923—1942), kurirom PK KPJ za Vojvodinu i Ancikom Vol. Žandarmi su opkolili kuću i pozvali četvorku na predaju, ali je Đorđe zajedno sa drugaricama to odbio. Kada mu je ponestalo metaka, Đorđe je goloruk jurnuo napolje, ali je bio izrešetan rafalima. Teško ranjen je bio prenet u zloglasnu zgradu „Armije“, gde je već teško ranjen bio podvrgnut mučenjima. Islednicima nije ništa rekao, a zbog rana i mučenja ubrzo je i 7. februara i umro.

Sumrak se polako spušta nad Šajkašku, dani su kraći i mi odlučujemo da odlazak u Čurug ostavimo za proleće i današnju vožnju biciklom koja je započela u Mošorinu - završimo ovde u Žablju i to u restoranu „Naša lovačka priča”.

Gazde kafane nas na kraju večere časte princes-krofnama. U društvu Vuleta je i njegov drug Zoran Tešin, bivši bokserski šampion koji se interesuje za istoriju svog mesta pa je nabavio knjigu Petera Reha (1920), Nemca iz Žablja koji je 1944. sa većinom svojih sunarodnika napustio stari kraj. „Knjiga o zavičaju: Jozefsdorf - Josifovo selo - Žabalj, u Bačkoj” obiluje zanimljivostima iz predratne istorije ovog mesta ali i značajnim podacima i ličnim ispovestima iz Drugog svetskog rata.

Izdvajam opis odlaska Nemaca iz Žablja u oktobru 1944. jedan od retkih dokumenata sa tom tematikom koji su prevedeni na srpski jezik. U poglavlju pod naslovom „Bekstvo iz Žablja” Roza Šuster rođena Telpl piše: „Ujutro 3. oktobra 1944. došla je komšinica Uterajner Leni pod naš prozor u 4 sata ujutro. Kucala je i pozvala mog oca da ustanemo i natovarimo zaprežna kola sa najvažnijim stvarima kao što su: odeća, veš, dušeci, slike, ugovore za njive i kuću i najvažnije - novac. Pored toga natovarili smo brašna, slanine i masti, nešto posuđa za kuvanje i jelo a za konje nekoliko džakova sena i zobi. Negde oko podneva moji roditelji, moja sestra i ja plačući smo se oprostili od naše bake i deke. Tog dana smo krenuli prema Temerinu i tamo smo prenoćili. Ujutro smo nastavili dalje prema Vrbasu gde smo se zadržali negde oko 8 dana. Na daljem putovanju sam zapisala skoro sva mesta kroz koja smo prolazili ali ću sada spomenuti samo neka od njih i to Kulu, Krnjaju i Bezdan. Danju smo se vozili a noću smo najčešće noćili pored puta a tu i tamo u štalama ambarima ili školama...”. Roza Šuster dalje opisuje put kroz Mađarsku, pored Balatona, kroz Čehoslovačku i na kraju dolazak u Nemačku: „25. marta 1945. primio nas je jedan seljak u Ajhau i uskoro nakon toga u selo su umarširali Amerikanci.”

Dok čitam ova potresna svedočanstva nemogu da se otmem utisku kako su patnje nevinih civila na ovom prostorima u 20. veku na svim stranama bile gotovo identične, svuda je bilo zlikovaca, u svakom narodu dobrih pojedinaca spremnih da žrtvuju svoj život da spasu komšiju i svuda su najviše stradali oni koji su bili najmanje krivi.

        Robert Čoban