Srpski slikari XVIII–XIX veka. Likovi i dela: U ovalnom ramu intelekta

Srpska umetnost podseća na neuhvatljivi fenomen, razmaknut između uticaja velikih sila čije su dominantne kulture preuzimale kulture manjih naroda. Unutar tih nezahvalnih prilika, srpski umetnički pokušaji nisu bili ujedinjeni u programskoj liniji nego su se na mahove slivali i jedan od drugog odvajali, poput mladog rečnog korita koje teži da uspostavi tok. Među knjigama o srpskoj umetnosti naročito se ističe knjiga Srpski slikari XVIII–XIX veka. Likovi i dela, koja je prvi put štampana u izdanju Matice srpske 1968. godine. U ovom zbiru tekstova koje je Dejan Medaković pisao u različitim povodima, najčešće prigodno, za kataloge izložbi ili za Prosvetinu ediciju Slikari i vajari, iščitavamo o srpskim slikarima, ne samo u stolećima koji stoje u naslovu knjige, već i znatno dublje. Ova knjiga rođena je kroz vreme i samim vremenom, postupno i logično sastavljena u svojevrstan zbornik mini/monografskih prikaza.

Veza između vremena naglašena je u prvoj rečenici Medakovićevog predgovora, kada on upućuje čitaoca na knjigu prethodnicu, iz 1895. godine, pod (istim) nazivom Srpski slikari, nazivajući je davnom, a koja je, kaže on: „delo vrednog i radoznalog učitelja Lazara Nikolića koju je dopunio i štampao njegov sin dr Vladimir Nikolić i sam veliki ljubitelj umetnosti“. U njoj dr Vladimir Nikolić piše da je smer te knjige jedino taj, da ispitivačima i kulturnim istoricima kasnijih vremena, kada sadašnjih izvora nestalo bude, olakša posao. Verovatno je zato i Medaković dao napomenu na početku svog predgovora, znajući, s druge strane, da je od izlaska te knjige, štampane u Zemunu 1895. godine, pa sve do 1968. godine prošlo dovoljno vremena u kome se obličje srpske umetnosti umnogome izmenilo. Simbolički povratak na stari uzor u službi je dosezanja individualnog. Iako su te 1968. godine, istraživački doprinosi bili daleko veći, artikulacija naučne metodologije korisnija,  intelektualna nadmoć tekstova Dejana Medakovića više je nego neponovljiva upravo zahvaljujući toj arhaičnoj, žitijskoj formi. Životi slikara dati su naporedo sa tokovima umetnosti kojima su pripadali.

Isto tako, navodeći disproporciju u obimu obrađenog materijala o srpskim slikarima DŽIDŽ veka, u odnosu na naše majstore DŽVIII veka, Medaković ističe svoju potrebu za sažimanjem životopisa srpskih slikara, odvajajući ponekad značaj same ličnosti za srpsku kulturu bez obzira na njegov slikarski domet. Tako je nagovešten  interdisciplinarni pristup proučavanju umetnosti u čijim okvirima bi istraživači trebalo da pođednako obrade pažnju na kontekst vremena, kao i ulogu umetnosti toga doba, zanemarujući isključivo estetske sudove. Tekstovi sabrani u knjizi Srpski slikari XVIII – XIX veka. Likovi i dela, objavljivani u Letopisu Matice srpske, Zborniku Matice za likovne umetnosti, Danasu, Savremeniku i Književnosti, ponovo su štampani u novom izdanju i na najbolji način reprezentuju vizuelni identitet srpske umetnosti zahvaljujući kvalitetnim reprodukcijama umetničkih dela. Iako je i u svoje vreme smatrana za luksuzno izdanje (kada je imala crno bele reprodukcije), ova knjiga je u savremenom trenutku dostojni spomenik izučavanju istorije umetnosti, provereni putokaz svakom istraživaču i zamajac uvek univerzalne logosfere jednog od naših najlucidnijih istoričara umetnosti. Dok o srpskim umetnicima piše i misli, Dejan Medaković esejistički stapa naučni i literarni pristup, ostvarujući vanrednu antologiju srpskih umetnika.

Odstupnica od fusnotiranih dodataka, načinjena je u svrhu približavanja ličnostima slikara. U tekstovima se prepliću piščevi doživljaji epohe o kojoj piše, i ponekad, kao da naslućujemo nešto od uvodnih pasusa priča Milorada Pavića, u kojima se istorijsko i simbolično nadmeću u vanrednim književnim bravurama. Obojica su dakako, nije slučajno, bili znalci baroka. Nagoveštaj slikarske epohe naslonjen na kapitalna dela srpske umetnosti, od dela bođanskog živopisca i grafičara Hristofora Žefarovića, preko neopisivog Zaharije Orfelina i njegovog sinovca Jakova Orfelina, Janka Halkozovića i zagonetnog Teodora Kračuna, zatim Teodora Ilića Češljara, rodonačelnika građanskog slikarstva u Srba, pa do najaktivnijeg slikara srpske crkvene umetnosti Arsenija Teodorovića i rafiniranog Konstantina Danila, sve do središnjih slikarskih ličnosti epohe srpskog romantizma DŽIDŽ veka – Pavla Simića, slikara Majske skupštine, Jovana Klajića, Novaka Radonića, dvozanayijskog Đure Jakšića i Steve Todorovića, dok ih tokom osamdesetih godina XIX veka nisu smenili srpski realisti – Miloš Tenković, Đorđe Krstić, Steva Aleksić, preko Leona Kojena, Ljubomira Ivanovića i Marka Murata, čiji generacijski sled dostojno okončavaju – dva nacionalna barda, najpopularnija, precenjivana i potcenjivana srpska slikara: Uroš Predić i Paja Jovanović, kako je svojevremeno pisao Dinko Davidov.

U toku nedavne pripreme za tekst o nastanku čuvene slike Seoba Srba Paje Jovanovića, u ovoj dragocenoj knjizi našao sam reči na početku studije o njemu, kojima Medaković, u stilu antičkih literarnih postupaka, Jovanovića poredi sa starim orlom koji lebdi nad umetničkim razvojem srpske umetnosti. Strogost Dejana Medakovića detektovala je mane srpskih slikara isključivo u službi objektivnosti i boljeg razumevanja složenih društvenih okolnosti koje su ih obrazovale. Često su nesrećne slikarske sudbine kao i neprihvatanje sredine bivale obojene brojnim razočarenjima umetnika – neshvaćenih u malograđanskom okruženju. Dok analizira živote i stvaralačke domete srpskih slikara, Dejan Medaković se zapravo, ogleda u sopstvenom intelektualnom autoportretu smeštenom u barokni ovalni okvir u kome se reflektuju brojni uticaji evropske umetnosti na srpsko slikarstvo. Zato ovu vanvremensku knjigu treba ponovo pročitati.

Mr Danilo Vuksanović