Kulturna baština Vojvodine: Bačka Topola

Sa tornjem visine 72.7 metara i kapacitetom od 5.000 ljudi ova crkva je jedan je od najimpresivnijih primera sakralne arhitekture na teritoriji naše zemlje. Par minuta kasnije stiže i župnik Ferenc Fazekaš i priča nam o istorijatu bogomolje: Izgradnja crkve je završena 1906, a sagrađena je u neogotskom stilu po planovima Ferenca Rajhla čuvenog po Rajhlovoj palati, po mnogima najlepšoj kući u Subotici. Interesantno je da je prilikom izgradnje stubova korišćen armirani beton, što je bio novitet u tadašnje vreme.

Kao potpuni kontrast, preko puta crkve naziru se gradilišta novog zatvorenog bazena i modernog fudbalskog stadiona koja ćemo posetiti nešto kasnije.

Prvo odlazimo do Fudbalske akademije lokalnog kluba TSC koja izgleda kao da se nalazi u Engleskoj ili Holandiji. Prvi fudbalski klub u Bačkoj Topoli formiran je 1912. godine a zvanično postoji od 1913. godine pod imenom „Topolski Sportski Club” (TSC). Fudbalska akademija TSC otvorena je 2018. kada su država Mađarska i njen fudbalski savez izgradnju finansirali sa izdašnom donacijom od 9,5 miliona evra.

Premijer Mađarske Viktor Orban je “presekao vrpcu” kompleksa čiji su kapaciteti dati na raspolaganje najtalentovanijim dečacima iz Bačke Topole i okolnih sela ali i, sve češće, ostalih delova Vojvodine, Srbije i regiona. Ova investicija jedna je u nizu projekata koje je država Mađarska na različite načine realizovala u Vojvodini u proteklih pet godina što je u velikoj meri poboljšalo materijalni status građana u tim opštinama i znatno usporila njihovo iseljavanje u Mađarsku i druge evropske zemlje.

Posle Fudbalske akademije TSC - došli smo na gradilište novog stadiona: sve deluje pomalo nadrealno, ovako velik i savremen fudbalski teren u varošici poput Bačke Topole.

Sa 4.100 sedišta i preko 5.500 metra kvadratnih pod objektom (bez terena), Centralni stadion FK TSC jedno je od trenutno najvećih gradilišta u Vojvodini a kako nam kažu domaćini planira se izgradnja i muzeja fudbala. Projektovanje stadiona započeto je 2017. godine, a njegovo otvaranje zakazano je za sledeću fudbalsku sezonu.

Sedamo u automobil i odlazimo na obalu Zobnatičkog jezera kilometar izvan grada gde se nalazi jedina preživela od tri vetranjače koliko ih je u ovom mestu bilo u 19. veku. Zanimljivo je da je ova vetrenjača premeštena sa originalne lokacije na Vašarištu i ciglu po ciglu ponovo podignuta na obali jezera. Vetrenjača je danas u privatnom vlasništvu, pre izvesnog vremena skinuta su joj “krila” i nije otvorena za posetioce što je šteta jer bi mogla da predstavlja prvorazredno turističku atrakciju posebno ako se ima u vidu atraktivna lokacija na kojoj se nalazi.

Vraćamo se u grad i stižemo do Zavičajne kuće koja je sagrađena 1843. sa zidovima od naboja i pokrivena trskom. Naša ljubazna domaćica Agneš uz poneku pošalicu vodi nas kroz kuću i objašnjava šta je za šta služilo. Zaključujem da sam izgleda prilično star jer sam u svom detinjstvu većinu ovih predmeta viđao i koristio u svakodnevnom životu.

Dve ulice dalje nalazi se nekadašnja, u gradu vrlo cenjena kolarsko-kovačka radionica braće Egri. Radionica danas predstavlja retkost jer su ova dva zanata gotovo potpuno izumrla. Činjenica je, međutim, da su kovački i kolarski zanat od 18. veka imali veliku tradiciju u Topoli: poznato je da je četrdesetih godina prošlog veka, u gradu postojalo još četrdeset kovačkih radionica.

Kola pravljena u Topoli bila su omiljena po celoj pokrajini jer su topolski kovači poznavali tajne svog zanata. Danas je unutrašnje uređenje kovačko-kolarske radionice dostupno posetiocima, a izložena je i jedna dobro očuvana, crna kočija.

Šetnja centrom Bačke Topole otrkiva mnoge zanimljivosti: Jedna od centralnih ulica i dalje nosi ime Maršala Tita; postoji i Lenjinova ulica; na glavnom trgu ispred Vatrogasnog doma, jednog od najstariji u Vojvodini - nalazi se savremena fontana. Ispred modernističke zgrade u kojoj se nalazi OTP banka - jedan do drugog - katolički spomenik Svetom Trojstvu i pravoslavni Sveti krst. Proćaskali smo sa dvoje majstora koji su popravljali Trojstvo i saznali na kojim su sve spomenicima radili u Vojvodini.

Na fasadi jedne od zgrada video sam Davidovu zvezdu i raspitao se o istoriji Jevreja u ovom gradu koja počinje još 1770. kada su se prvi pripadnici ovog naroda doselili u Bačku Topolu. Prva, manja sinagoga sagrađena je 1833. a na istom mestu drugi hram podignut je 1863. Bila je to zgrada veličine 20 sa 11,5 metara i nalazila se u dvorištu Jevrejske opštine u današnjoj Ulici Rade Končara br. 20.  Izgorela je 1880. Nova zgrada Jevrejske opštine izgrađena je 1885. Na istom mestu je 1920. izgrađena zgrada rabinata u stilu pozne secesije, sa malom zimskom sinagogom. Ta zgrada i danas postoji i u njoj je Narodna biblioteka.

Sinagoga se posle Drugog svetskog rata koristila kao magacin Narodnog odbora opštine a pedesetih godina 20. veka je porušena. Za vreme gradnje sinagoge rabin je bio dr Henrik Goldfan. Poslednii rabin je bio dr Pinkas Keler-Martef koji je bio i glavni urednik lista “Israel” koji je izlazio u Bačkoj Topoli. Poslednji kantor sinagoge bio je Julije Goldštajn.

Za kraj današnjeg putovanja po prošlosti i sadašnjosti Bačke Topole stižemo u Gradski muzej koji je kao ogranak Gradskog muzeja Subotica otvoren 2002. u kaštelu porodice Krai iz 1802. tik uz katoličku crkvu. Tu se nalazi biblioteka arhitekte dr Imrea Harkaija kao i spomen-soba posvećena lekaru Janošu dr Hayiju.

Nova stalna postavka obuhvata legate nekoliko znamenitih građana Bačke Topole - sportista, umetnika, lekara... Komentarišem kako su svi oni gotovo potpuno nepoznati široj javnosti Srbije a imaju izuzetno zanimljive biografije: slikar Stipan Kopilović (1877–1924); naivni slikar Peter Nađapati Kukac; atletičar i maratonac Pavle Skenderović koji je radio i kao lokalni poštar; slikar Jožef Ač; lekar Janoš dr Hayi i pozorišna umetnica i upravnica Sreskog mađarskog pozorišta u Bačkoj Topoli Mara Dimitrijević, ovdašnja Jevrejka koja je preživela Holokaust. Nedavno je u ovaj muzej stigao misteriozni paket iz Nju Yerzija. Paket je poslala Milena Goldsmit Dimitrijević, ćerka Mare Dimitrijević koja je poslednje godine života provela u Americi gde je i umrla 1992. U njemu su bili Marini lični predmeti, pozorišni plakati i programi predstava između dva rata ali i jedna antisemitska karikatura iz tog periodu koja slavnu umetnicu prikazuje sa karakterističnim “jevrejskim nosom”.

U kratkom filmu Tamaš Olah, dramaturg, teatrolog i ko-kustos izložbe o Sreskom mađarskom pozorištu, predstavio je sadržaj paketa koji je, zahvaljujući porodici, uvršten u zbirku muzeja. Inače, Izložba “Bilo jednom jedno pozorište...” autora Ildiko Banči i Tamaša Olafa proglašena je u Budimpešti Izložbom godine 2020. u kategoriji postavki s buyetom do dva miliona forinti. Ova postavka je omaž Sreskom mađarskom narodnom pozorištu (koje je delovalo u Bačkoj Topoli od 1949. do 1959. godine) povodom 70-godišnjice od njegovog osnivanja.

U restoranu “Gurman” sa predsednikom Opštine Satmarijem sumiramo utiske uz gulaš i odlično crno vino iz Vinarije Brindza (vlasnik vinarije Lajoš Brindza poseduje i ovdašnju čuvenu fabriku bicikala “Caprioli“). Pridružio nam se nešto kasnije i Ištvan Pastor. Saznajem da je u Opštini Bačka Topola preživela i jedna dobra tekovina socijalizma - samodoprinos: meštani pojedinih sela glasaju da se odreknu dela svojih zarada kako bi izgradili vodovod, kanalizaciju, biciklističke staze... Kolega Zlatko primećuje da bi ulazak u centar grada bio atraktivniji ako bi se umesto raskrsnice sa semaforom postavio kružni tok a kada bi glavna ulica dobila “kocku” i postala “zona sporog saobraćaja”. Čini se da domaćini umeju da slušaju i uče, a opšti je utisak da od Bačke Topole mogu da uče mnoge lokalne zajednice u Vojvodini.

Robert Čoban