Dunavska 1 – mesto gde caruje knjiga

Ona navodi kako je po projektu arhitekte Andreasa Hanera, pomenuta zgrada obnovljena 1853. godine u stilu poznog klasicizma. Kuću je, kako ističe, kupio tadašnji, a potom i doživotni, predsednik Matice srpske, doktor Jovan Subotić, dok je 1870. godine u njoj osnovao štampariju u kojoj je štampao politički list „Narod“. Kristina Jekić otkriva kako od njega štampariju, 1876. godine, preuzima čuveni novosadski štampar, knjižar i dobrotvor Arsenije Arsa Pajević.

- U prizemlju je bila štamparija, u kojoj su štampani Čika Jovini „Neven“, „Starmali“ i „Javor“, a na spratu je bio stan Arse i Anke Pajević – navodi Kristina Jekić i dodaje kako Anka i Arsa nisu imali dece, pa su pomagali siromašnu srpsku decu, a dvoje su i odgojili – filozofa dr Paju Vujevića i gimnazistu Đuricu Subotića. - Kuću Pajevića posećivao je i Marko Miljanov, crnogorski književnik i junak, prijatelj Arsin. Od 1894. godine jedan od učenika Arse Pajevića bio je Gedeon Geca Kon. Kod Pajevića je najpre učio zanat, zatim je bio pomoćnik, a potom i poslovođa u knjižari. Nakon sedam godina, odlazi u Beograd i otvara knjižaru u Knez Mihajlovoj ulici, u kojoj se i danas nalazi knjižara koja nosi njegovo ime. Dok je bio upravnik Srpskog narodnog pozorišta, tokom godinu i po dana (1904-1905. godine), u kući Pajevića je živeo Branislav Nušić.

Kako naša sagovornica ističe, nakon smrti Arse Pajevića, 1905. godine, knjižaru preuzima njegov saradnik Svetozar Ognjanović. Svu svoju imovinu Arsa i Anka Pajević zaveštali su Fondu Srpske više devojačke škole i Velikoj srpskoj gimnaziji u Novom Sadu. Kristina Jekić se, na kratko vraća, na 1885. godinu, kada je ta zgrada postala sedište Srpske čitaonice u Novom Sadu, a deset godina kasnije i sedište Liberalne stranke i mesto gde se štampa „Branik“, te se osvrće na 1958. godinu, kada je Dunavska 1 postala sedište Gradske biblioteke u Novom Sadu, čije se postojanje vezuje za osnivanje Srpske čitaonice u Novom Sadu i govori o borbi za očuvanje nacionalnog identiteta.

- Nakon odluke austrijskih vlasti da se, krajem prve polovine 19. veka, umesto latinskog za zvanični jezik uvede mađarski jezik, srpski živalj u južnoj Ugarskoj kreće u borbu za očuvanje nacionalnog identiteta – naglašava Kristina Jekić. - U prilog tome išlo je i prosvećenje i jačanje čitaoničkih pokreta u celoj Evropi. Kako je počelo štampanje većeg broja srpskih knjiga, novina i časopisa, javila se potreba da one dođu u posed što većeg broja ljudi kako bi ih narod što više čitao i na taj način se prosvećivao.

U nekim izvorima, osnivanje Srpske čitaonice se vezuje, kako Kristina Jekić otkriva, za gostovanje „Letećeg pozorišnog društva“ koje je, 1838. i 1839. godine, priređivalo predstave u korist Čitaonice. Ona navodi kako je organizovanje Čitaonice omogućeno održavanjem dva dobrotvorna bala, te kako je prvi održan na novosadskom strelištu 14. avgusta 1844. godine, a učestvovala je tadašnja srpska novosadska omladina, celokupno srpsko plemstvo Vojvodine i engleski konzul iz Beograda. Drugi je održan u septembru 1845. godine. Prema navodima Kristine Jekić, 23. septembra 1845. godine u zgradi Grčke škole (Grčkoškolska 3), održan je sastanak na kom su određena pravila Čitaonice i izabrana je uprava.

- Privremeni predsednik bio je Jovan Rajić Mlađi, poznati pravnik i profesor liceja, potpredsednik je bio Platon Jevremović, paroh Saborne crkve, a sekretar Radivoje Stratimirović – napominje Kristina Jekić i naglašava kako se taj datum obeležava kao dan osnivanja Gradske biblioteke. - Nekoliko dana kasnije, 27. septembra 1845. godine, u gostionici „Kod Fazana“ (u Njegoševoj ulici, u zgradi današnje Muzičke škole), u prisustvu patrijarha Josifa Rajačića, pročitana su imena priložnika i pokrovitelja, čime je „otvorena“ Čitaonica srpska u Novom Sadu. Osnivački fond raspolagao je sa 2.000 forinti i 1.000 knjiga.

Članica UTVNS-a Kristina Jekić za “Dnevnik” navodi kako Gradska biblioteka u Novom Sadu sada raspolaže sa više od 550.000 knjiga i časopisa na srpskom, mađarskom, slovačkom, rumunskom i rusinskom jeziku, kao i sa knjigama na engleskom, francuskom, ruskom, nemačkom i drugim stranim jezicima. Ona naglašava kako je jedinstvena po ogranku „Trifun Dimić“ u Šangaju, koji je bogat knjigama na romskom jeziku, dok ogranak „Anica Savić Rebac“ sadrži publikacije na 12 svetskih jezika i dodaje kako Gradska biblioteka radi u mreži 26 ogranaka u gradu i naseljenim mestima gradskog područja.   

Naša sagovornica navodi kako je godinu dana pre Bune, predsednik Čitaonice postao Jovan Hayić. Ona opisuje kako je, tokom Bune, Čitaonica u velikoj meri stradala, a kako Hayić, kao njen predsednik, nije bio za njeno ponovno otvaranje i dodaje kako, tek dolaskom Svetozara Miletića na novosadsku političku scenu, dolazi do obnavljanja Čitaonice.

- Naime, na zahtev većine članova, 2. marta 1861. godine održava se Skupština Čitaonice, na kojoj Jovan Hayić podnosi ostavku na mesto predsednika, tada je za novog predsednika izabran Svetozar Miletić, a za sekretara Jovan Jovanović Zmaj – ističe Kristina Jekić, naglašavajući kako tada Srpska čitaonica postaje centar kulturnog života u Novom Sadu. - Već polovinom jula iste godine, osnovano je, u okviru Čitaonice, Srpsko narodno pozorište, najstariji profesionalni teatar u Srba. Kasnije se osniva i prvo Srpsko pevačko društvo, a u oktobru 1873. godine se, opet pod okriljem Čitaonice, osniva „Novosadsko srpsko kolo“.

Kristina Jekić nastavlja niz i nabraja kako su se u Srpskoj čitaonici održavali sastanci Srba zanatlija Novosađana, deoničara prve Bačke trgovačke i prometne banke u Novom Sadu i skupštine veslačkog i vatrogasnog društva. Ona navodi kako su i srpske devojke u Novom Sadu obrazovale Devojačko i omladinsko kolo, te kako je od 1905. godine Čitaonica postala prva društvena ustanova u Srba u kojoj su, u pogledu prava i obaveza, izjednačeni muški i ženski članovi i dodaje kako je Čitaonica dala svoj doprinos i kod formiranja ženske čitaonice „Posestrime“.

- Tokom Prvog svetskog rata uništeni su sva imovina i arhiva Srpske čitaonice, ali je njen rad obnovljen samo godinu dana po oslobođenju – otkriva Kristina Jekić. - Tokom okupacije u Drugom svetskom ratu, Čitaonica u određenoj meri uspeva da održi svoju aktivnost. Godine 1958. dolazi do spajanja Srpske čitaonice, Biblioteke „Đura Daničić“, rejonskih biblioteka grada i pozajmnog odeljenja Matice srpske, čime nastaje Gradska biblioteka u Novom Sadu, matična biblioteka za Južnobački okrug i druga po veličini javna biblioteka u Republici Srbiji.

K. Ivković Ivandekić

Foto: Dnevnik