Matica srpska – Kulturno jezgro srpskog naroda

Te godine mladi i perspektivni profesor novosadske Velike srpske pravoslavne gimnazije Georgije Magarašević, zajedno sa direktorom gimnazije Pavelom Jozefom Šafarikom, pokreće časopis „Serbska letopisi“, jedino srpsko glasilo u Habzburškoj monarhiji u tom trenutku. Novi časopis bio je veoma ambiciozno zamišljen, s jakom sveslovenskom orijentacijom, međutim, iako zdušno podržan među tadašnjom inteligencijom, tanak sloj čitalačke publike nije mogao novčano da ga održi. Jedino rešenje za opstanak prepoznato je u stavljanju časopisa pod okrilje neke institucije, koja bi se nadalje starala o redovnoj objavi i koncepciji. Kako takva u tom trenutku nije postojala, a svesni sveslovenskog značaja „Letopisa“, sedmorica peštanskih Srba sastaće se početkom 1826. godine u kući tamošnjeg trgovca Jovana Demetrovića i dogovoriti o osnivanju institucije koja će preuzeti brigu o časopisu. Tako je nastala Matica srpska.

Na njenom osnivačkom dokumentu potpisali su se trgovci Gavrilo Bozitovac, Jovan Demetrović, Josif Milovuk, Petar Rajić, Andrija Rozmirović, Georgije Stanković i Jovan Hayić. Potpise su stavili u krug, kao simbol da među njima po važnosti nema nikakve razlike. Međutim, zbog neslaganja u idejama, uskoro je došlo do razdora između dve najjače ličnosti među osnivačima – Jovana Hayića i Josifa Milovuka. Zbog tog sukoba, svoje potpise sa Matičinog osnivačkog dokumenta povući će Milovuk i Gavrilo Bozitovac. Milovuk će trajno ostati ozlojeđen na Maticu srpsku, a naročito na njenog prvog predsednika Jovana Hayića. Međutim, zanimljiv je podatak o tome da je uoči proslave 175. godišnjice osnivanja, 2001. godine, tadašnje Matičino časništvo, na čelu sa predsednikom prof. dr Božidarom Kovačekom i sekretarom, a danas predsednikom Matice, prof. dr Draganom Stanićem, simbolički „izgladilo“ taj davnašnji sukob. Na kopiju kružnog pečata sa osnivačkog pisma vraćeni su izgrebani potpisi Milovuka i Bozitovca, rekonstruisani u Beogradskoj centralnoj kriminalističkoj laboratoriji. Tako su se, 175 godina kasnije, sva sedmorica osnivača ponovo našla u istom krugu.

U Novom Sadu 1864. godine otpočinje novo doba Matice srpske, u kome će dostići nivo prvorazredne nacionalne institucije, ispoljiti svoj puni potencijal i zauzeti mesto koje joj i danas pripada. Nekoliko puta menjajući adrese, današnji dom nalazi 1928. godine u zadužbini svoje najveće novosadske dobrotvorke Marije Trandafil. U Novom Sadu, sve do Prvog svetskog rata, Matica ubrzano razvija svoju prosvetiteljsku delatnost. U tom smislu posebno bi trebalo istaći seriju više od 160 „Knjiga za narod“, a za razvoj književnosti i nauke u ovom periodu nezaobilazna je edicija „Knjige Matice srpske“.

Peštanski period Matice srpske najviše je obeležio njen predsednik i veliki dobrotvor Sava Tekelija, plemić i carski savetnik, osnivač đačkog doma – Tekelijanuma, koji će predati pod upravu Matici. Vrlo brzo Tekelijanum postaje stecište mladih intelektualnih snaga i, zajedno sa Maticom, centar važnih kulturnih akcija. Gotovo svu svoju ogromnu imovinu Tekelija će testamentom zaveštati Matici i Tekelijanumu, a te dve ustanove praktično funkcionišu u simbiozi sve do Matičinog preseljenja u Novi Sad 1864. godine.

Iako osnovana s namerom da očuva „Letopis“, Matica vrlo brzo prevazilazi okvire tog zadatka, profilišući se kao kulturno jezgro srpskog naroda, ma gde živeo. U tom duhu, do današnjih dana, pod svojim okriljem istrajno neguje duh sabornosti, nastojeći da zajedničkim poslovima kulture prevaziđe političke i druge podele unutar srpskog naroda. Objavom dela srpskih pisaca, započinje i izdavačku delatnost. Izdaje po četiri sveske “Letopisa”, a uspostavlja i prve institucionalne veze, te stiče ugled i sve se više doživljava kao srpsko učeno društvo. Nakon najopasnije krize u svojoj dosadašnjoj istoriji, od početka 1835. do septembra 1836., doživeće preporod i u tom periodu počinje ozbiljnije da se razvija jedna od najvažnijih Matičinih tekovina – zadužbinarstvo.

Jedan od najznačajnih Matičara u prvim decenijama 20. veka svakako je bio sekretar Tihomir Ostojić, koji je uveo značajne reforme, pre svega one koje se tiču nacionalne uloge Matice srpske. Iako će ishod Velikog rata s nje zbaciti priličan teret koji je nosila kao izrazito nacionalna institucija u tuđoj državi, u godinama nakon 1918. susreće se sa velikim finansijskim potresima i ozbiljnom osekom u izdavačkoj delatnosti. I tu krizu, međutim, uspeva da prevlada, okupljajući oko sebe najznačajnija imena tadašnje srpske nauke. U međuratnom vremenu u Matici svoja dela štampaju Mihajlo Pupin, Jovan Cvijić, Milutin Milanković, te istoričari Nikola Radojčić, Vasa Stajić, Aleksa Ivić i drugi. Sve vreme, jedan od Matičinih kamena temeljaca, “Letopis” izlazi i čuva svoj visoko postavljeni nivo.

Drugi svetski rat Matica srpska provodi u tišini, kako bi izbegla svaku mogućnost kompromitujućeg delovanja. Nakon rata, međutim, biva teško pogođena procesom nacionalizacije, ostavši bez gotovo celokupne svoje imovine. Uz sve teškoće, borbu i prilagođavanja novim okolnostima, u drugoj polovini 20. veka poprima obrise vrhunske naučne institucije, kakve i danas neguje i unapređuje. Sa svojih sedam naučnih odeljenja, gotovo 3.000 saradnika i nizom projekata, Matica srpska danas, zajedno sa institucijama iz svog okrilja – Bibliotekom, Galerijom i Izdavačkim centrom, predstavlja jedinstven sistem u srpskoj kulturi i nauci, dosledno temeljeći sve svoje delatnosti na sabornosti srpskog naroda gde god živeo.

Postojanje i rad Matice srpske u velikoj meri je odredilo tokove srpske kulturne i naučne delatnosti u poslednja dva stoleća. Uz to, Matica je praktično oblikovala Novi Sad, onakav kakav danas poznajemo. Još tokom svojih peštanskih godina, imala je ogromnu ulogu u osnivanju našeg prvog stalnog i profesionalnog teatra – Srpskog narodnog pozorišta, a njeno preseljenje i delatnost u Novom Sadu, imaće presudni uticaj na osnivanje institucija kakve su Arhiv i Muzej Vojvodine i novosadski Univerzitet.

B. Pavković