Priča Udruženja turističkih vodiča Novog Sada: Brojni dobrotvori Srpske Atine
O modernoj filantropiji, koja je u Srbiji počela da se razvija nakon oslobođenja od Turaka, i novosadski dobrotvorima za „Dnevnik” govori turistički vodič i članica Udruženja turističkih vodiča Novog Sada Jelena Radivojkov.
U saradnji s tim udruženjem, „Dnevnik” će objavljivati priče i zanimljive anegdote o istoriji i arhitekturi grada, znamenitim ličnostima, gastronomiji, kao i o skrivenim ili zaboravljenim predelima koji krase Srpsku Atinu.
Po rečima Jelene Radivojkov, moderna filantropija, odnosno čovekoljublje, u Srbiji je najveći razvoj doživela u periodu između dva svetska rata.
– Novi Sad je grad u kojem lako možemo pratiti razvoj filantropije na našim prostorima – navodi Jelena Radivojkov. – Sve velike svetske religije: hrišćanstvo, judaizam i islam se zalažu za pomoć siromašnima i bolesnima. Tako je i u Novom Sadu filantropija povremeno bivala povezana s religijom, ali to nije uvek slučaj, niti znači da su dobročinstva bila ograničena na pripadnike određene verske grupacije. Znamo da je filantropa u Novom Sadu bilo još u 18. veku. Tako su Nikolajevsku crkvu podigla braća Nedeljko i Stojić Bogdanović 1726–30. godine, a ona je dugo nazivana Nedeljkova crkva. Crkva je teško oštećena u bombardovanju 1849. godine, a obnovili su je 1862. Jovan i Marija Trandafil.
Kako nastavlja, zgrada Gimnazije (danas Gimnazija „Jovan Jovanović Zmaj”) izgorela je u bombardovanju 1849. godine, a da bi se skupio novac za izgradnju nove, organizovane su dobrotvorne zabave, koncerti, predstave. Svota koja je na taj način prikupljena, kako navodi naša sagovornica, nije bila dovoljna ni za sanaciju postojeće zgrade, a kamoli za izgradnju nove. Situaciju je spasao baron Miloš Bajić, unuk Miloša Obrenovića, koji je poklonio 200.000 kruna za izgradnju nove (današnje) zgrade Gimnazije.
Jelena Radivojkov priču nastavlja o Mariji Trandafil, o kojoj je bilo reči u jednom od ranijih tekstova, te ponavlja da je ona bila najveća novosadska dobrotvorka.
– Obnovila je pravoslavni krst u porti Saborne crkve, Nikolajevsku crkvu, ali i Jermensku crkvu, koja je, nažalost, porušena radi izgradnje Bulevara Mihajla Pupina – otkriva Jelena Radivojkov. – Dok je Marija Trandafil obnovila spoljašnjost crkve, unutrašnjost je bila uređena zahvaljujući donacijama katoličkih vernika, koji su je koristili dok se gradila sadašnja Katolička crkva Imena Marijinog. Današnja zgrada Matice srpske je projektovana za sirotište Marije Trandafil.
Jelena Radivojkov iz UTVNS-a se osvrnula i na prvo humanitarno društvo za pomoć sirotinji, koje je nastalo je 1925. godine kao Društvo za besplatno deljenje hleba, pod vođstvom, kako kaže, istaknute članice jevrejske zajednice Jelene Kon, a uz pomoć najuglednijih žena Novog Sada svih veroispovesti.
- Oni su pomagali gradsku sirotinju, bez obzira na veroispovest i nacionalnu pripadnost – otkriva ona. – Društvo je uskoro otvorilo obdanište i dobilo novi naziv „Kora hleba i dečje obdanište”. Na žalost Novog Sada, Jelena Kon je izgubila život u Raciji 1942. godine. Zatim, Jevrejski dom za stare i siročad je izgrađen 1931. godine, a razvijao se do Drugog svetskog rata, kada su okupatori prebacili decu preko granice, nakon čega im se gubi svaki trag. Štićenici doma za stare su bili deportovani s ostalim Jevrejima, uglavnom u Aušvic. Zgrada je nakon oslobođenja nacionalizovana, a danas je u njoj smeštena Televizija Vojvodine. Vrlo brzo po okončanju rata, svega nekoliko dana nakon oslobođenja, sastalo se dvadesetak Jevreja s ciljem da obnove rad jevrejske zajednice. S obzirom na izuzetno lošu situaciju po okončanju rata, uz pomoć svih građana Novog Sada, otvorena je kuhinja za preživele beskućnike.
Kao jednog od dobrotvora ističe i arhitektu Katoličke crkve Imena Marijinog Đerđa Molnara, koji je odbio da za svoje delo uzme nadoknadu jer je, kako kaže, bio katolik i želeo da učini dobro delo. Ona navodi da mu se crkva odužila tako što se u njoj, ispod hora levo od ulaza, nalazi njegova bista. Zatim pominje Lazara Dunđerskog, koji je staru i trošnu dvoranu pozorišta, predodređenu za rušenje, srušio o svom trošku, a osim toga je i otkupio sav građevinski materijal porušene zgrade i u dvorištu svog hotela „Jelisaveta” izgradio novo pozorište.
– Pozorište je građeno po projektu Vladimira Nikolića 1893–95. godine, a nažalost, ta zgrada pozoriša danas više ne postoji – priča Jelena Radivojkov. – Izgorela je u toku jedne noći 1928. godine, a požar je izazvala varnica iz peći. Najveća ironija je što je grejanje bilo toliko loše da su gledaoci morali sedeti u kaputima.
U nastavku govori o Nikoli Tanurdžiću, koji je bio trgovac, zadužbinar i dobrotvor, a koji je rođen u siromašnoj porodici. Kako navodi, naporno je radio da bi izučio zanat, a onda se vratio i od ušteđevine pokrenuo sopstvenu trgovinu, nakon čega se obogatio. Jelena Radivojkov napominje da je bio dobrotvor Matice srpske, da je pomogao Sokolsku omladinu i Novosadsku trgovačku omladinu i izgradio Dom novosadske trgovačke omladine, čijem je otvaranju 1933. godine prisustvovao kralj Aleksandar. Osim toga, Jelena Radivojkov ističe da je Nikola Tanurdžić podigao najveću palatu u Novom Sadu, koja se po njemu i zove Tanurdžićeva palata.
– Naravno da je dobrotvora u Novom Sadu bilo mnogo više od nabrojanih primera, a s vremenom će taj broj samo rasti – naglašava naša sagovornica, i dodaje da današnji novosadski dobrotvori jesu građani koji svojim akcijama često prikupljaju novac za pomoć onima kojima je ona najpotrebnija.
K. Ivković Ivandekić
