Monografija o Teodoru Kračunu, vodećem slikaru visokog baroka
U izdanju Galerije Matice srpske i Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Vojvodine, objavljena je monografija prof. dr Miroslava Timotijevića „Teodor Kračun” (Novi Sad, 2019).
Povodom jubilarne godišnjice postojanja u novosadskoj Galeriji 1972. priređena je retrospektivna izložba posvećena ovom znamenitom slikaru, o kome je tekst u katalogu napisala Olga Mikić. Koncept izložbe o Kračunu, koja se ovih meseci održavala u Galeriji, bio je zasnovan na nedavno objavljenoj monografskoj studiji Miroslava Timotijevića.
Teodor Kračun (1732-1781) se smatra za najboljeg i najuglednijeg srpskog slikara 18. veka. Prva sistematska istraživanja srpskih slikara novijeg doba, pa i Kračunovog rada, započeo je književnik Veljko Petrović. Tako je u velikoj sintezi „Srpska umetnost u Vojvodini” objavljenoj u izdanju Matice srpske (Novi Sad, 1926), opusu ovog slikara posvećeno značajno mesto. U propratnoj publikaciji izašloj povodom izložbe „Srpska umetnost 18. veka”, održanoj 1954. u Narodnom muzeju u Beogradu, Miodrag Kolarić potvrđuje vodeći status Teodora Kračuna.
Prvu monografiju o slikaru napisao je godinu dana pre toga Lazar Mirković, profesor Bogoslovskog fakulteta koji se često ogledao i na polju istorije umetnosti. Petnaest godina kasnije (1968), profesor Dejan Medaković napisao je kraću studiju o Kračunu. O delatnosti vodećeg slikara srpskog baroka, govore i kasniji tekstovi Olge Mikić i Branislava Todića. Značajna shvatanja o Kračunu izneće Miroslav Timotijević u svojoj knjizi o srpskom baroknom slikarstvu (1996). Autor umetnika svrstava u vodećeg slikara visokog baroka, u čijem se opusu uočava „složena razvojna linija„.
Nedavno objavljena monografija profesora Timotijevića, predstavlja najobimniji i najstudioznije istražen pregled Kračunovog života i dela. Pored godine koja je posredno otkrivena, nije poznato mesto slikarevog rođenja. Smatra se da je slikarsko obrazovanje stekao najpre u radionici ukrajinskog umetnika Jova Vasilijeviča u Sremskim Karlovcima. Dalje učenje Kračun nastavlja kod slikara Vasilija Ostojića, radeći kao njegov pomoćnik na ikonostasima crkve Rođenja Bogorodice u Sremskoj Kamenici i Saborne crkve u Budimu.
U vreme radova na ikonostasu u Kamenici nastaje prvi poznati samostalni Kračunov rad - ikona svetog Jovana Krstitelja, slikana 1753. za fruškogorski manastir Đipšu. Dalje obrazovanje slikar nastavlja kod Dimitrija Bačevića. Do kontakta dolazi prilikom poruybine ikonostasa kapele u Dobrim Vodama, koji izvode Vasilije Ostojić i Dimitrije Bačević. Kako je Ostojić uključio i svog dotadašnjeg pomoćnika, smatra se da je Kračun odlučio da učenje nastavi kod Bačevića sa kojim najpre radi ikonostas hrama Sretenja Gospodnjeg u selu Krušedolu.
On tokom 1765. nastavlja saradnju, ali ne kao Bačevićev pomoćnik nego kao ravnopravni majstor - ortak. Sledeća zajednička poruybina bilo je izvođenje ikonostasa u crkvi Vaznesenja Hristovog u manastiru Beočinu. Pre odlaska na školovanje u Beč, Kračun će uraditi dve prestone ikone za parohijski hram u Staparu. Pretpostavlja se da se među bečkim studentima koje je izdržavao temišvarski episkop Vikentije Jovanović Vidak (Dositej Obradović, slikar Jakov Orfelin i drugi), našao i slikar Teodor Kračun.
Kračunovo školovanje u prestonici Habzburške monarhije nije potvrđeno arhivskom građom, mada se on i Jakov Orfelin na velikom ikonostasu Saborne crkve u Sremskim Karlovcima potpisuju kao „bečke akademije živopisci”. Pored navedenog zapisa, na Kračunovo bečko obrazovanje ukazuje uticaj Paula Trogera čija dela je mogao da vidi u crkvama i muzeju Albertina. On se u Beču pojavljuje kao zreo majstor koji je u to vreme imao trideset pet godina, tako da se njegov boravak u prestonici Monarhije može shvatiti kao potreba da osavremeni svoje slikarstvo, a ne da ga potpuno odbaci i prihvati novo.
Po povratku 1772, on je zajedno sa Jovanom Isajlovićem Starijim i Lazarom Serdanovićem uradio pozlatarske i slikarske radove u crkvi Sv. Georgija u Somboru. Tokom rada na ukrašavanju hrama Kračun je primao naruybine somborskih građana, o čemu svedoči ikona sv. Jovana Krstitelja sačuvana u privatnom vlasništvu. Druga ikona Vaskrsenja Hristovog, sa scenama velikih praznika, danas se nalazi u kolekciji Gradskog muzeja u Somboru. Ikonostas u hramu Sv. Georgija prodat je parohijskoj crkvi u Kuli, gde je stradao tokom požara 1942. godine.
Na ikonama u somborskoj crkvi, uočavaju se slikareva shvatanja uobličena za vreme bečkog školovanja. Ovi radovi obezbedili su Kračunu status uglednog majstora religioznog slikarstva u središnjim oblastima Karlovačke mitropolije. Usledile su nove poruybine - najpre ikonostas crkve Sv. Kuzmana i Damjana u Neštinu, potom, radovi na ukrašavanju Stare crkve Sv. arhiđakona Stefana u Sremskoj Mitrovici i, posle toga, slikanje ikona za oltarsku pregradu crkve Sv. Nikole u manastiru Novo Hopovo.
Tri poslednje godine života, Kračun je proveo uglavnom u Sremskim Karlovcima. Angažovan u najvećoj meri na ukrašavanju Sabornog hrama, on će naslikati ikonostas pridvorne kapele Sv. Georgija smeštene na horu crkve. Posle toga, Kračun je zajedno sa Jakovom Orfelinom radio na slikanju velikog ikonostasa karlovačke Saborne crkve. Monografija o Teodoru Kračunu predstavljaće dobro polazište i nezaobilaznu referencu budućim istraživačima slikarevog opusa. Ona je i vredno sećanje na autora, profesora Miroslava Timotijevića (1950-2016), velikog prijatelja i saradnika Galerije Matice srpske, vrsnog barokologa i izuzetnog pedagoga.
Siniša Kovačević