Predstavljen projekat Srbi iz Bugarske – ponovo u otadžbini

Autori etnolog i viša kustoskinja Dragana Latinović, redovni profesor Fakulteta za pravne i poslovne studije i član Matice srpske dr Boris Kršev i predstavnik udruženja potomaka migranata Branko Đakonović obradili su migraciju Srba s prostora današnje Vojvodine u Dobrudžu u Bugarskoj 1904. i 1905. godine, i njihov povratak u rodni kraj 1945.

Posebno je zanimljivo to što autori u svom projektu, čiji je pokrovitelj bio Pokrajinski sekretarijat za kulturu, informisanje i odnose s verskim zajednicama, ponaosob navode porodice koje su se početkom 20. veka iselile iz južne oblasti Austrougarske monarhije u južnu Dobrudžu u Bugarsku. U projektu je obrađeno u kojim mestima i na koji način su Srbi u novoj domovini započeli život, šta su sve tamo poneli sa sobom, i kako su kasnije, u vihoru Velikog rata, morali bežati pred naletom bugarske vojske, da bi se godinama kasnije, po završetku Drugog svetskog rata, vratili u svoj rodni kraj – u Bačku, Banat u Srem.    

„Iseljavanje u južnu Dobrudžu počelo je 1905. godine uz posredovanje Hrišćanske nazarenske zajednice”, naveli su autori istraživanja. Ljudi su trbuhom za kruhom iz južne Austrougarske prvo odlazili u Ameriku. Tako su  sinovi Milivoja (Spiridona) Đakonova, bivšeg Popoviča, Dimitar i Đorđe (Đoka) 1903 –1904. boravili u Akronu, što je bilo kao prethodnica mogućeg iseljavanja, ali do toga nije došlo. I Lazar Purać iz Nadalja bio je od 1907. do 1910. godine u Akronu. Dimitar (Mita), sin Milivoja Đakonova, sa suprugom Jelenom, rođenom Stakić, i ćerkom Zorkom, septembra 1905. iseljava se iz Nadalja u južnu Dobrudžu, u selo Rahovo.

Njihovo iseljavanje počelo je kolskom zapregom od Nadalja do Novog Sada, potom železnicom do Zemuna. Put su nastavili lađom do Tutrakana, potom kolskom zapregom do Rahova. Pokretna imovina neophodna za boravak i poljoprivrednu proizvodnju prevezena je zapregom i teretnom lađom takođe do Tutrakana. Drugi sin Milivoja Đakonova Đorđe, sa suprugom Sokom, rođenom Milošin, i decom takođe se iseljava u Rahovo 1906. godine. U oktobru oba sina Milivojeva s porodicama preseljavaju se u selo Čobankujus (Pastir), opština Kasim (Toševo).

Treći sin Milivojev, Steva (Lala), sa suprugom Dragom, rođenom Stanimirov, i sinovima Milivojem i Borivojem, 1907. godine naseljava se u isto mesto. Naseljavanja se nastavljaju 1921. godine, kada su u Čobankjus došli i Milivojevi sinovi Radivoj sa suprugom Darinkom i decom Zorom i Velemirom. Milivoj je umro 20. oktobra 1930. godine u Čobankjusu, gde je stekao 231 hektar oraće zemlje. Godine 1921. u isto mesto se naseljava Andrija Golub (Golubov) sa suprugom Julijanom i tri sina, Radivojem, Gavrilom i Mihajlom. 

U Pastiru -Čobankuju (rumunski naziv) bili su naseljeni Bugari, Česi i Nemci. Konfiguracija zemljišta bila je valovita, tako da je samo selo bilo na obroncima doline. Zbog nedostatka vode iskopano je sedam bunara i vode je vađena magarcima, koje je svaka porodica morala imati. Osvetljenje je bilo pomoću petroleja i fenjera. Vršidba se, pre kupovine vršalica, odvijala na otvorenom, korišćenjem zupčastog kamena koji su vukli konji ukrug. 

U selo Hamaluk (Dubovik) 1922. godine iz Bečkereka (Zrenjanina) naseljavaju se braća Gavrilo (Gaca) Ise Mijatov sa suprugom Ljubicom i decom, Nikola (Nika) Mijatov sa suprugom Katom. Iz Šajkaša se iste godine naseljavaju Đoka Milinov sa suprugom Bojanom i decom. U selo Kipeler (Metodijevo) 1911. godine iz Iriga se doseljava Nikola (Jovana) Radošević sa suprugom Jelenom i decom. Iz Vilova naseljava se Jovan (Joca) Lazarčev sa suprugom i decom.

Doseljavanja nisu bila samo iz Bačke i Srema već i iz Banata. Naime iz Velikog Središta, kod Vršca, u selo Kipeler 1918. godine doselio se Dimitrije (Mita) Mladena Marganov, dok se Đorđe (Đoka) Danila Topalski naseljava u selo Pastir. Porodice koje su se naseljavale bile su iz Beograda, kao Vendo Marcinov, koji se bavio mesarsko-kobasičarskim proizvodnjom, tu se i oženio i 1945 godine cela porodica se iselila u Čehoslovačku. U selo Čoral naselili su se Đoka Radišić iz Turije sa suprugom 1911. godine, ali se 1927. godine vraćaju u Jugoslaviju, u Kikindu. Tako se i Petar Strajnić i Lazar Purać iz Nadalja 1911. i 1912. godine vraćaju u domovinu.

Iseljavanja su bila pojedinačna pa je bilo i porodica iz Bečeja – žitarskog trgovca Petra Ivanića. Mitar-Badi Jelovac iz Mošorina s porodicom se naseljava u mesto Čoral 1911. godine, ali se već 1927. vraća u Mošorin.

U mesto Trnovka naseljavali su se i porodice iz Mola: Aleksandar Pecića, Stevan Berberskog, Đoke Jojića iz Iriga, Bajka Moldovanov iz Iriga naselio se u Duboviku, kao i Branko i Živko Jazić iz Belegiša, koji su kratko živeli u južnoj Dobrudži i potom se vratili...

Posle Drugog svetskog rata nova vlast u Jugoslaviji stupila je u kontakt sa Srbima iseljenim u inostranstvo, tako i s našima, preko Voje Mijatovića, naseljenika u Dobrudži. Prvi razgovori o mogućnosti povratka –repatrijacije – u stari zavičaj, odvijali su se već tokom marta 1945. godine s jugoslovenskom vojnom misijom u Sofiji, a preko nje i s Minisarstvom za kolonizaciju. Jugoslovenskoj vojnoj misiji u Sofiji upućena je molba, u kojoj piše: „Mi, Srbi iz Dobrudže, osećali smo ne samo dužnost nego i potrebu da se jednom za svagda nađemo u okrilju naše otadžbine Jugoslavije. Do sada nam se nije dala prilika da pređemo u Jugoslaviju, ali sada kada je potrebno raditi na privrednom i ekonomskom podizanju naše namučene i napaćene Jugoslavije, svi mi osećamo žarku želju da se vratimo u otadžbinu i pružimo joj svu pomoć sa svoje strane. Stoga smo u februaru uputili svoga delegata, druga Voju Mijatovića u Jugoslaviju. Kako smo mi Srbi u Dobrudži rodom iz Vojvodine, tako da se obratio Glavnom narodnooslobodilačkom odboru Vojvodine, gde naišao na potpuno razumevanje. ..”

Iz zapisa koje je vodio Milivoje S. Đakonov vidi se da je 1905. i 1906. godine u Bugarsku poslato: dve kabanice-opaklije, devet džakova krompira, po 30 kg semenskog, dva pluga-kopača, 15 motika, pet plugova-orača (tri za prodaju), pet kolečki (tri za prodaju), deset raonika-vetrenjača za vejanje sitne stočne hrane, mašina sejačica od 20 redova i 51.474 kruna. U toku 1906. godine u Čobankjusu (Čobanki) kupljeno je 411 dekara i pet ari obradivih površina i za to plaćeno 7.901,10 lev, a za konje, bivole i druge životinje plaćeno je 1.950 leva, a za prehranu 690.

GNOOV je svojim aktom od pod br. 371 od 13. marta 1945. godine izvestio Ministarstvo unutrašnjih poslova u Beogradu da sa zadovoljstvom prima molbu Srba iz Dobrudže za njihov povraćaj u Jugoslaviju i da će dati onoliko zemlje koliko su posedovali u Bugarskoj. Vojna misija u Bugarskoj ih je obavestila da će se sa svoje strane učiniti sve da se preseljenja pravilno izvrši.

„Na put je krenulo 45 srpskih porodica sa železničke stanice u General Toševu – Kasimu. Sa sobom su na put poneli sve ono što im je bilo potrebno za život u novom-starom zavičaju, od ličnih stvari do mašina i stoke. Sve to su natovarili u 72 železnička vagona organizovani za dug put. Putovanje je trajalo devet dana, da bi konačno stigli u Vrbas u petak 15. oktobra”, napisano je u projektu „Srbi iz Bugarske – ponovo u otadžbini”

Priredila: E. Marjanov