Tema „Dnevnika”, Slovaci u novoj državi posle 1918: Osnivanje Matice slovačke s Jankom Buljikom na čelu

Tako su Slovaci, nakon što su 1919. ustanovili Slovačke narodne svečanosti i osnovali Gimnaziju i prvu štampariju u Bačkom Petrovcu, 18. maja 1932. godine osnovali i svoju Maticu slovačku – danas Matica slovačka u Srbiji –  takođe u Bačkom Petrovcu.

Po podacima Zavoda za kulturu vojvođanskih Slovaka, u to vreme Matica je imala 360 redovnih članova, a za njenog prvog predsednika izabran je dr Jan Buljik. Nastanak Matice je bio uslovljen željom za produbljivanjem kontakata između Slovaka u državi SHS i onih u Slovačkoj.

Matica slovačka je 1948. godine dobila saglasnost Narodne skupštine AP Vojvodine za otvaranje Etnografskog muzeja, čiju osnovu su činili predmeti sakupljeni u okviru izložbi Udruženja čehoslovačkih žena, ali i predmeti sakupljeni na poziv Matice slovačke. Zbirka je od samog početka imala turbulentno okruženje, menjala je nazive i vlasnike. Ipak, Muzej je svečano otvoren 1949. godine za vreme Slovačkih narodnih svečanosti, i tada je počeo da piše vlastitu istoriju. Matica slovačka u Srbiji i danas aktivno radi na očuvanju slovačkog identiteta i razvoju društvenog položaja Slovaka, naročito u oblastima prosvete, kulture, umetnosti i slovačkog jezika i pisma, navodi se na sajtu Zavoda za kulturu vojvođanskih Slovaka. 

Janko Buljik, čije ime danas nosi ulica i Memorijalni centar u Kovačici pamti se i po tome što je bio najbolji atletičar vojvođanskih Slovaka u Kraljevini SHS, koji je 2. jula 1921. postavio nacionalni rekord u skoku udalj sa 6,41. metara. U znak sećanja na tog izuzetnog atletičara u Kovačici se svake godine u oktobru održava ulična školska trka.

Kovačički proces kao iskustvo

Dr Jan Buljik je uživao veliki ugled, ne samo među Slovacima nego i među Srbima. Na obeležavanju 25. godišnjice Kovačičkog procesa otvoreno je priznao da je taj proces bio veliko iskustvo za njega:

„...iz Kovačičkog procesa sam ja zapravo postao ono što jesam, pošto su me moji roditelji, zbog saveta branilaca u tom procesu, upisali u škole. I dan-danas mi Kovačički proces daje duševnu snagu i podsticaj za svu moju borbu za narodna prava, da bih ispunio dužnost koja mi tad bila predodređena, naime: da postanem istinski branilac slovačkog naroda u svim njegovim bedama i mukama. To mi je bio i dosad, a biće i u buduće moj životni cilj.”

To obećanje je i ispunio. Mnogo energije je uložio u borbu za nacionalna prava slovačke zajednice i krajem dvadesetih godina 20. veka postao je vodeća ličnost slovačke zajednice.

Ali, koje su bile društvene i političke zasluge Janka Buljika? Zbog čega je baš on izabran za prvog predsednika Matice slovačke? S obzirom na činjenicu da je bio jedan od poslanika Velike narodne skupštine u Novom Sadu 1918, o njemu nam je prošle godine, prilikom objavljivanja našeg serijala o delegatima tog velikog narodnog zbora, pričao istoričar Ondrej Druga iz Banske Bistrice u Slovačkoj, praunuk Janka Buljika. 

On je pre svega bio patriota i antifašista, veliki borac za pravdu i očuvanje identiteta Slovaka, jedan od osnivača Matice slovačke. Kao antifašistu, Buljika su mučki ubili u koncentracionom logoru Mauthauzen 1942. godine. Naime, on se posle nemačke okupacije Čehoslovačke 1939. povezao sa čehoslovačkim pokretom otpora, ali ga je Gestapo uhapsio 10. maja 1941. u Beogradu i odveo u koncentracioni logor, gde je ubijen. O njemu je slovačka redakcija Televizije Vojvodine snimila dokumentarni film autorke Ane Funćik i režisera Jana Čanjija „Narodu veran heroj”, koji je prošle godine dobio časno priznanje na 20. međunarodnom festivalu dokumentarnih filmova etnološke i antropološke tematike u Čadci u Slovačkoj.

Janko Buljik je po zanimanju bio advokat. Rođen je 1. januara 1897. u Kovačici. Njegovi roditelji Fero i Juda bili su krajem 18. veka organizatori grupe slovačkih kolonista koja je krenula iz južnog dela srednje Slovačke u Banat. Fero i Juda su bili i jedni od glavnih inicijatora takozvanog Kovačičkog procesa, protesta Slovaka protiv mađarizacije. Slovaci u Kovačici su se, naime, pobunili 1907. godine zbog toga što se bogosluženje u Slovačkoj evangelističkoj crkvi odvijalo na mađarskom jeziku. Protiv glavnih aktera protesta je vođen dugačak sudski spor i roditelji Janka Buljika su bili osuđeni i na zatvorsku kaznu i na novčanu.

Saglasnost za otvaranje muzeja 1948.

Matica slovačka je 1948. godine dobila saglasnost Narodne skupštine AP Vojvodine za otvaranje Etnografskog muzeja, čiju osnovu su činili predmeti sakupljeni u okviru izložbi Udruženja čehoslovačkih žena, ali i predmeti sakupljeni na poziv Matice slovačke. Zbirka je od samog početka imala turbulentno okruženje, menjala je nazive i vlasnike.

Tokom tog sudskog procesa 1907. godine u Kovačicu su dolazili poznati slovački i srpski advokati da brane okrivljene i često su bili gosti porodice Buljik. Primetili su da je mali Janko, koji je u to vreme završavao osnovnu školu, veoma inteligentan i nagovorili su njegove roditelje da ga upišu u Srpsku gimnaziju u Novom Sadu.

Tako je Janko Buljik krenuo u gimnaziju, koju je kao odličan đak završio 1916. Školovanje je nastavio na Pravnom fakultetu u Beogradu, gde je diplomirao 1922. godine, a godinu kasnije je odbranio i doktorat na zagrebačkom fakultetu. Do 1938. godine je živeo i radio u Novom Sadu kao advokat. Pomagao je svima koji su mu se obratili i znao je često govoriti da čovek treba da se bavi onim što mu je struka, ali uprkos tome, on je, kao doktor pravnih nauka, mnogo pomagao budućim gazdama seoskih imanja i bio je jedan od inicijatora osnivanja Srednje poljoprivredne škole 

Avgusta 1932. godine je, i na njegovu inicijativu, osnovana Matica slovačka u Jugoslaviji i Janko Buljik je bio izabran za njenog predsednika. Tih godina je Matica slovačka bila veoma aktivna. Organizovala je mnogo događaja – predavanja i kurseve za slovačke učitelje, zemljoradnike, slovačke žene... U septembru iste godine je bio izabran i za generalnog nadzornika Slovačke evangeličke crkve u Jugoslaviji. Tih godina imao je kontakte s visokim političkim predstavnicima u Jugoslaviji, kao i u Čehoslovačkoj Republici. Uspeo je, primera radi, da u spisak članova Matice slovačke u Jugoslaviji uvrsti i predsednika čehoslovačke vlade Milana Hoju i predsednika države Edvarda Beneša. Više puta je bio uspešan u Pragu na kongresima stranskih Čeha i Slovaka – na primer, u junu 1932. godine je bio izabran za predsednika završnog sastanka kongresa.

– Veliku pažnju je posvećivao odnosima s ustanovama u Slovačkoj koje su bili važne za očuvanje kulture i identiteta vojvođanskih Slovaka. Godine 1935. godine se, zbog svog angažmana u visokoj politici, odrekao pozicije predsednika Matice slovačke. Naime, u to vreme je sarađivao sa Samostalnom demokratskom strankom i Udruženom opozicijom i nije želeo da Matica zbog njegove delatnosti ima probleme s vlastima. Veoma zanimljive, čak su i danas aktuelne, njegove reči prilikom abdikacije:

„Naša Matica ne može imati ništa zajedničko s politikom, ali ni politika s njom. Ona mora da ostane iznad politike. Ako ćemo se kao državljani politički deliti, kao Slovaci se u radu u našoj Matici deliti ne možemo i ne smemo. Ona nam je svima zajednička.”

E. Marjanov

Projekat „Tolerancija i raznolikost udružene u zajednički život Vojvodine” realizuje „Dnevnik” uz podršku Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, javno informisanje i verske zajednice.