Danas je školska slava Sveti Sava
Sa rečima „Puta koji vodi u život bio si nastavnik, arhipastir i učitelj, jer najpre došavši, Svetitelju Savo, otaybinu tvoju si prosvetio” , Tropara koji će u slavu na prvog srpskog arhiepiskopa, pevati danas vernici u crkvama i ove godine stapaće se usklici s ljubavlju na prvog srpskog prosvetitelja.
Značaj obeležavanja današnjeg dana, ne samo u crkvenom, nego i u svetovnom životu najbolje opisuju reči Ive Andrića da, kada se piše život Svetog Save, piše se ustvari početak naše prosvete u srednjem veku i da je on vekovima izvor srpske kulture.
Rođen oko 1174. u deževačkom kraju na planini Goliji, kao treći sin velikog župana Stefana Nemanje i Ane, Rastko Nemanjić na očevom dvoru stekao je veoma dobro obrazovanje, a već sa 15 godina dobio je kao udeoni knez od oca na upravu Hum. Međutim, željan duhovnog usavršavanja, “beži” na Svetu Goru, gde se u ruskom manastiru Svetog Pantelejmona oko 1191. godine zamonašio i dobio ime Sava. Na Svetoj Gori ostao je do 1207.godine, kada se, da bi pomirio zavađenu braću Vukana i Stefana, vratio u Srbiju.
Posle mirenja braće, ne vraća se u Svetu Goru, već kao arhimandrit Studenice ostaje u otaybini da posluži svome narodu. Tada je počeo svoj prosvetiteljski rad, kroz neumorno širenje jevanđeljske nauke, čišćenje verskog života od sujeverja i ostataka paganstva, te širenje raznih praktičnih znanja i opismenjavanje naroda. Njegovo delovanje dovelo je do uređivanje mnogih insitucija koje su predstavljale osnovu za kasniji kulturno-civilizacijski razvoj Srba. Značajni su i neki specifični pogledi Svetog Save na proces vaspitanja i obrazovanja, među kojima i njegove ideje o „vaspitljivosti” čovekove ličnosti, ulozi samoobrazovanja, značaju motivacije, izvesne napomene o moralnoj izgradnji ličnosti…
Savin književni rad je veoma obiman i namenjen organizaciji manastira. Najpre je napisao tri tipika (pravilnika) Karejski, Hilandarski i Studenički . Na početku Studeničkog opisao je život svog oca Stefana Nemanje u Žitiju Sv. Simeona, koje se kasnije izdvojilo i osamostalilo i najvažnije je Savino delo, a pod uticajem ove biografije razvio se i potpuno samostalan književni rod žitija (biografija) srpskih vladalaca i svetaca. U Hilandarskom i Studeničkom tipiku nalaze se propisi za bolnice u ovim manastirima, čiji je bio osnivač, kao što je bio i prvi medicinski pisac i zdravstveni zakonodavac. Zapisana je i njegova Beseda o pravoj veri izrečena u manastiru Žiča, podignutom kao sedište nove arhiepiskopije, u kojem je 1221. godine. Sava papinom krunom krunisao svog brata Stefana Nemanjića za kralja Stefana Prvovenčanog, te je Srbija postala kraljevina.
U toku svog desetogodišnjeg rada u Srbiji Sveti Sava je učinio pravi duhovni preporod u životu mlade srpske države i stvorio osnove na kojima će uskoro organizovati samostalnu srpsku crkvu.
Značaj koji je Sveti Sava ostavio na srpsku umetnost, književnost, teologiju, medicinu, prosvetu, jednom rečju na sveukupnu kulturu naroda, najbolje ilustruju reči iz jedne od njegovih biografija „na sve strane i svaki njegov korak bio je pouzdan i dobar; dotakao se mnogočega i svaki njegov dodir je bio melem; osvrnuo se na mnogo šta, i svaki njegov pogled pretvorio se u divno delo“. Svi njegovi biografi, počev od Domentijana i Teodosija, zabeležili su Savinu bliskost sa umetnošću kad su opisivali njegovu ktitorsku delatnost u Srbiji, na Svetoj Gori, u Carigradu, Palestini.
Savina dela „Nomokanon” i „Sinodik pravoslavlja” postali su pravni i duhovni stubovi srpske državnosti. Zakonopravilo Svetog Save bilo je prvi srpski ustav koji je uređivao veliku oblast društvenih odnosa, crkvenih i građanskih, a presađivanjem rimsko-vizantijskog prava Srbija je postala sastavni deo evropske i hrišćanske civilizacije.
Prvi trag o proslavi Svetog Save datira iz 1734. godine u udžbeniku za četvrti razred srpsko-latinske škole u Sremskim Karlovcima, a prva proslava Svetog Save kao školskog patrona održana je 1812. u Zemunu, odakle se brzo proširila u sve delove srpstva. Državno svetkovanje Savindana uveo je knez Miloš Obrenović 1823. godine, dok je zakonom od 13. januara 1841. godine 27. januar počeo da se slavi kao školska slava.
U Svetu Goru Sava se vraća 1217. godine, a dve godine kasnije Srpska crkva, u to vreme podređena ohridskoj arhiepiskopiji, sa samo tri episkopije (Ras, Lipljan i Prizren) u kojima su vladike bili Grci, u Nikeji, zahvaljujući Savi , od vaseljenskog patrijarha Manojla Sarantena i vizantijskog cara Teodora Laskarisa, dobija autokefalnost, te raška episkopija postaje arhiepiskopija, a Sava prvi srpski arhiepiskop.Ostao je arhiepiskop sve do 1233. godine i zajedno sa ocem Stefanom, zamonašenim kao Simeon, osnovao Hilandar i izgradio još 14 manastira. Na povratku sa drugog hodočašća u Jerusalim teško se razboleo i umro u Trnovu 14/27. januara 1235. godine. U tadašnjoj bugarskoj prestonici je i sahranjen, a njegove mošti je u manastir Mileševu 1237. preneo njegov nećak kralj Vladislav i tu su počivale dok ih Sinan-paša, 1594.godine, posle jednog ustanka Srba protiv osmanskog carstva, nije odneo u Beograd i spalio. Na Vračaru, na mestu za koje se veruje da su Turci spalili mošti Svetog Save , nadajući se da će tako uništiti njegov veoma jak kult među Srbima, danas se uzdiže jedan od najvećih pravoslavnih hramova.
Danica Devečerski