Kako su oslobođeni preživeli u nemačkom konc-logoru u Petrovgradu

– Posle povlačenja Nemaca iz Petrovgrada, 2. oktobra 1944, predao sam drugovima dva čekića radi obijanja lokota na logorskim vratima, zbog puštanja preostalih zatvorenika – nedugo potom je svedočio Kosta Kimpanov pred Komisijom za utvrđivanje ratnih zločina u Banatu.

Zloglasni lager je otvoren 20. juna 1942, a puno ime mu je glasilo „Koncentracioni logor, vanjska ispostava policije i službe bezbednosti u Velikom Bečkereku”. Pripreme za otvaranje logora, međutim, otpočele su znatno ranije, odmah nakon ulaska okupatorskih trupa u grad na obalama Begeja, 14. aprila 1941. Po ranije usvojenom planu, severni deo Dunavske banovine je rasparčan, tako da je Bačka pripala mađarskim okupacionim snagama, Srem ustaškim, a Banat nemačkim. To se i podrazumevalo jer je na inače nacionalno izmešanoj teritoriji najveći broj Mađara živeo u Bačkoj, Hrvata u Sremu, a Nemaca, odnosno folksdojčera, u Banatu.

– Ovdašnje Švabe, kojima je Banat dat na upravljanje, veoma dobro su poznavale prilike i ljude u svom okruženju, a kako i ne bi kad su im to bile komšije ili viđeni građani – objašnjava za „Dnevnik” ugledna zrenjaninska istoričarka Nada Boroš, nekadašnja direktorka gradskog Istorijskog arhiva. – Međutim, imali su i veoma ozbiljne dugogodišnje obuke još pod okriljem „Kulturbunda”, nemačke, zvanično kulturne organizacije, koja je delovala u ne samo u Vojvodini već i u drugim državama u kojima je živela nešto brojnija nemačka manjina, i menjala svoju formu i programe, sve prema zadacima koje su stizali iz matice. Odmah nakon okupacije, na svim rukovodećim mestima u sreskim, gradskim i opštinskim upravama postavljani su istaknuti predstavnici „Kulturbunda”, dok su vojne snage u Banatu sačinjavali predstavnici „Dojče manšafta”, dobrovoljne vojne formacije, koju su činili domaći Nemci.

Sve to ukazuje na to da su pripreme za okupaciju bile sistematične i veoma stručno obavljane još mnogo pre početka Drugog svetskog rata.

– Preuzimajući vlast u Banatu, domaći Nemci odmah su počeli hapšenja i zatvaranja svih aktivista, kako pripadnika Komunističke partije, tako i njihovih simpatizera, ali i intelektualaca, imućnih ljudi, zemljoradnika i zanatlija – navodi Nada Boroš. – Po načinu rada, uočeno je da su imali unapred pripremljene spiskove pa su mogli odmah, bez većih i obimnijih priprema, početi da hapse. Međutim, pošto se broj zatvorenika iz dana u dan stalno povećavao, svi dotadašnji zatvori u Banatu bili su mali da ih prime. Osim toga, zbog rigoroznosti odnosa prema zatvorenicima, bila je potrebna baza iz koje bi sve pohapšene Banaćane vodili na streljanje, prinudni rad ili ih podvrgavali neviđenim zverstvima tokom ispitivanja.

Zbog toga je šef Policijske prefekture za Banat, domaći Nemac Franc Rajt, već sredinom 1941. poslao zahtev komandantu Upravnog štaba za civilnu upravu Srbije dr Haroldu Turneru da se u Gros Bečkereku (gradu je zvanično vraćeno staro ime i u nemačkoj verziji) otvori koncentracioni logor. Turner je predlog bezrezervno podržao pa su pripreme počele već krajem godine. Za logor je odabrana zgrada starog mlina, čija je veličina i lokacija odgovarala nameni.

– Od kada je otvoren, za njegove komandante uglavnom su postavljani domaći Nemci, odranije obučeni za te poslove – objašnjava Nada Boroš. – Kroz logor je prošlo više od 10.000 zatvorenika iz svih krajeva Banata. Tačan broj nikad nije precizno utvrđen jer su, po svemu sudeći, okupatori prilikom povlačenja celokupnu arhivu i spiskove zatvorenika odneli sa sobom ili spalili. Većina zatvorenika prošla je kroz najveći teror, a određeni broj je odatle odvođen na streljanje i pogubljeni su na tadašnjem vašarištu, na lokaciji današnjeg Karađorđevog parka, ali i kod spomen-obeležja na Bagljašu, u Jabuci, južnom Banatu i po drugim mestima.

U logor su, osim muškaraca, slati žene i deca. Prilikom odmeravanja kazne niko nije bio zaštićen pa je i jedan broj žena odveden na streljanje.

– Ovdašnji koncentracioni logor oslobođen je kad su u grad ušle jedinice Crvene armije – ističe Nada Boroš. – Iako je bio miniran, zatvorenici su uspeli da se bezbedno izvuku. Većina je odmah preneta u gradsku bolnicu, zbog bolesti, gladi i iscrpljenosti. Kasnije su o torturama kojima su bili podvrgnuti svedočili pred Komisijom za utvrđivanje ratnih zločina u Banatu, koja je formirana još u oktobru, ubrzo nakon oslobođenja.

Željko Balaban