U susret izložbi u Galeriji SANU o srpskom umetničkom nasleđu na Kosovu i Metohiji

Po rečima autora ove jedinstvene postavke, dopisnog člana SANU Miodraga Markovića i profesor istorije umetnosti na beogradskom Filozofskom fakultetu dr Dragana Vojvodića, izložba je sazdana iz dve tematske celine. Prva ima primarni zadatak da odabranim originalnim delima i različitim reprodukcijama predstavi osoben kulturni identitet srpskog umetničkog i duhovnog nasleđa na KiM od XII do XX veka, proizašao iz širih razvojnih tokova stare umetnosti. U temeljima druge celine je ukazivanju na stalnu ugroženost i uništavanje tog nasleđa zbog njegove jasne identitetske određenosti, pri čemu će dokumentovano biti predstavljeni duga istorija uništavanja i ugrožavanja srpskog umetničkog nasleđa na KiM, sve do današnjih dana.

Predsednik SANU Vladimir S. Kostić je u svom uvodnom slovu u obimnom katalogu kao ključnu odrednicu važnu za razumevanje ove izložbe naveo „lepotu iznad svih zala”, odnosno lepotu koja se probija i kroz tamu, kako je svojevremeno pisao akademik Mihailo Lalić. „Suočen, kao i čitav moj narod, sa ugrožavanjem i uništavanjem srpske kulturne i umetničke baštine, s krivotvorenjem njenog identiteta, uz ne manje bolnu ravnodušnost moćnih (i nemoćnih), tešim se katkad Planudovom parafrazom Ovidija da se ’sve menja, a ne iščezava ništa’. Ideja ove izložbe i pratećih publikacija jeste da moramo učiniti sve da zaista ne dozvolimo iščezavanje onoga što nas određuje u samom našem biću”, poruka je akademika Vladimira S. Kostića.

Postavku pretežno čine umetnički predmeti iz zbirki Narodnog muzeja u Beogradu, Muzeja primenjene umetnosti, Galerije fresaka, Arhiva SANU, Muzeja SPC i manastirskih riznica. Ilustracije radi, iz zbirki Narodnog muzeja za ovu izložbu odabrani su dragoceni originalni predmeti – ikonopis i umetnički rad u metalu, skupoceni vez, keramika i staklo, arhitektonska plastika... Oni reprezentuju umetnost i kulturu Kosova i Metohije, ali i pružaju uvid u način života, u verovanja i htenja srpskih žitelja tog područja od XII do XIX veka. Deo postavke je, takođe, i ulomak keramičkog suda sa urezanim glagoljskim natpisom iz X veka, otkriven u Čečanu kod Vučitrna – važna materijalna potvrda rane slovenske, pa i srpske kulture na tom prostoru.

Izložba, kako navode njeni autori, ne oskudeva u remek-delima srpske umetnosti iz svih epoha njenog razvoja. „Izložba, međutim, ni u kom pogledu nema antologijski karakter, već teži formiranju celovite, neulepšane slike o srpskom umetničkom nasleđu na KiM. Stoga su, pored eksponata vrhunskih estetskih dometa, ravnopravno mesto dobili i oni koji imaju znatno skromniju vrednost, ali su dragocena svedočanstva o snazi volje za održanje i naporima što su ulagani u to da se i u teškim vremenima turske okupacije saču va kontinuitet stvaranja. A da bi slika o stvaralaštvu Srba na kosovskometohijskom prostoru bila potpuna, na izložbi su prikazani i odabrani radovi slikara i skulptora XX veka poteklih s tog područja”, navode Miodrag Marković i Dragan Vojvodić.

Među eksponatima su i oni koji na prvi pogled ne spadaju u delokrug likovnih ili primenjenih umetnosti. Reč je o manastirskim poveljama, tipicima i pomenicima, različitim aktima iz oblasti državnog, građanskog i privrednog prava, kao i drugim dokumentima sličnog karaktera, koji svedoče o dubokoj ukorenjenosti srpskog naroda na tlu Kosova i Metohije i o njegovim pregnućima u svim sferama života kao osnovi za stvaranje umetnosti. Vredno svedočanstvo o svakodnevnom životu u srednjem veku jeste i odabrani materijal pribavljen arheološkim istraživanjima, naročito onim sprovedenim u Novom Brdu, dok grupa predmeta iz bogate riznice etnografskog nasleđa pruža sliku o građanskom životu Srba na prostoru KiM tokom druge polovine XIX veka.

Istovremeno, u nameri da se posetiocu izložbe pruži prilika da sagleda širi društveno-istorijski i kulturni okvir nastanka vrednih dela umetnosti i zanata, izložene su i kopije zidnog slikarstva iz srpskih crkava i manastira, radovi vrsnih umetnika. Kako ističe upravnica Narodnog muzeja Bojana Borić Brešković, budući da su mnogi spomenici nedostupni, oštećeni ili uništeni, ove kopije, osim umetničkih svojstava, imaju i jedinstvenu dokumentarnu vrednost. Da bi slika srpske baštine s KiM bila zaokruženija, u postavku su uključeni i odlivci kamene plastike i epigrafske građe koju čine nadgrobni natpisi i posvete ktitora i protomajstora – nažalost, mnogi originali s kojih su načinjene te kopije više ne postoje.

Patrijarh srpski gosdpodin Irinej ocenio je da izložba „Srpsko umetničko nasleđe na Kosovu i Metohiji. Identitet, značaj, ugroženost” predstavlja dobar primer toga kako treba da delamo i kojim putem da se krećemo. „Ona svakom posetiocu pruža jedinstvenu mogućnost da duhovno hodočasti kroz našu Svetu zemlju – Kosovo i Metohiju – u okolnostima u kojima mnogi od nas ne mogu fizički da obiđu manastire i crkve tog podneblja i da se upoznaju s vrhuncima kulturnog i umetničkog stvaralaštva srpskog naroda”, reči su patrijarha Irineja. „Na izložbi je predstavljen tek mali deo kulturnog i duhovnog nasleđa srpskog naroda na Kosovu i Metohiji. Ipak, smatramo da je on i više nego dovoljan da jasno pokaže kako to nasleđe, pored toga što je nastajalo pregnućem naših predaka, nosi na sebi i neizbrisiv pečat svetosavske duhovnosti i osobenog srpskog stvaralačkog duha...”

M. Stajić