PRIČE IZ MUZEJA VOJVODINE Obdareni bog skriven u muzejskom depou

Tako su pre nekoliko godina u Muzeju Vojvodine u Novom Sadu naišli na predmet, odnosno fragment terakote crvene boje sa manjim tragovima bele prevlake, za koji su mislili da pripada delu lampe ili građevinskom ukrasu, a koji je pronađen prilikom arheološkog iskopavanja vile rustike u Hrtkovcima, na lokalitetu Vranj 2006. godine. Prema rečima višeg kustosa – arheologa mr Tijane Stanković Pešterac priča o ponovnom otkriću predmeta govori o lepoti poziva kustosa, a da istraživanje u depou i kroz muzejsku dokumentaciju i literaturu predstavlja izazov.

- S obzirom na to da je očuvan samo deo terakote, ne iznenađuje što stručnjaci nisu prepoznali o čemu s radi. Ipak detaljnim uvidom u ikonografske predstave grčko-rimskih božanstava, naknadno je zaključeno da je reč o terakoti sa prikazom boga Prijapa, a slični primerci su pronađeni i u drugim delovima rimske Panonije, dok je Sirmijum (Sremska Mitrovica) bio jedan od gradova u kojem se sasvim pouzdano nalazila radionica za njihovu izradu - kaže naša sagovornica dodajući da su terakote Prijapa mogle služiti kao dar koji se izlaže ili pohranjuje na svetom mestu u ritualne svrhe, ali da one svedoče o verovanjima stanovništva koje je živelo na prostorima Srema u rimsko vreme. - U grčkoj mitologiji Prijap je seosko božanstvo plodnosti, sin Dionisa i Afrodite. Prema mitu ljubomorna Hera, Zevsova supruga i zaštitnica braka i udatih žena, dotakla je trudnu Afroditu, pa je dete rođeno kao nakaza, s velikim jezikom, naduvenim stomakom i velikim polnim organom, a užasnuta Afrodita ga je ostavila u planini, gde ga je pronašao pastir koji je bio uveren da će mu njegova nakaznost obezbediti plodnost životinja i biljaka.

Prijap je bio pohotljiv, progonio je kako boginje tako i smrtnice, ali se smatrao dobroćudnim, jer se starao o razmnožavanju stoke i rojenju pčela, brinuo o njivama, šumama, vinogradima, baštama i voćnjacima. Takođe, smatran je bogom telesne ljubavi, koji je ljubavnike savetovao i štitio, a ženama davao plodnost, dok je onima koji ga nisu poštovali oduzimao polnu moć.

- Prijap se vremenom menjao: od izvornog grčkog oblika seoskog božanstva plodnosti iz Lampsaka, do rimskog gradskog boga - pojašnjava Tijana Stanković Pešterac. - Gradski uslovi blago su promenuli Prijapa, te je postao baštenski bog koji tera lopove i podstiče plodnost biljaka, a njegove statue postavljane su kao strašila u rimskim vrtovima. U napuljskom Nacionalnom arheološkom muzeju čuva se i freska iz Pompeje na kojoj je Prijap predstavljen sa naglašenim falusom (polnim organom), ali i atributima Merkura – kaducejem (po grčkoj mitologiji to je štap oko kojeg su obmotane dve zmije, na čijem vrhu se nalazi ogledalo ili kririla) i krilatim sandalama, što govori o rimskom običaju stapanja osobina različitih božanstava u jednog.

Iako je sakupljeno relativno mnogo podataka o kultu i mitu o Prijapu, malo toga se pouzdano zna o ritualima. Poznato je da su Prijapu prinošene žrtve poput magaraca, jarčeva, ovca, prasadi i ribe, ali i venci od cveća, klasje, razni plodovi, kaša od pasulja, med i mleko…

- Pretpostavlja se da je ritual u Prijapovom kultu bio razuzdan, a rimski pisac Petronije u delu „Satirikon“ opisuje kao ritual sačinjen od niza bludnih radnji kojima je rukovodila sveštenica - otkriva Tijana Stanković Pešterac napominjući da su Rimljani bili poznati po raskalašanosti i seksualnoj slobodi. - U „Satirikonu“ se pominje ritualno silovanje, vezivanje ruku i nogu, te upotreba pića „satdžrion“, koje se smatra jakim afrodizijakom, sa halucinogenim ili toksičnim sastojcima, koji bi pomagali da se izdrži mučenje. Ukoliko se očuvani deo Petronijevog teksta shvati doslovce, posvećeni bi nakon mučenja prolazili kroz ritualno čišćenje – masiranje uljem i presvlačenje, a potom učestvovali u obilnoj gozbi sa puno jela i vina, što bi se opet na kraju završavalo ritualnim silovanjem.

Zanimljiv je način prikazivanja tog boga koji je izazivao je podsmeh i kritiku branilaca hrišćanstva. Uglavnom je predstavljen je sa naglašenim genitalijama, raznim plodovima i rogom izobilja, često kako rukama diže svoj plašt, otkrivajući polni organ. Postoji veliki broj predstava Prijapa pronađenih širom nekadašnjeg Rimskog carstva. Uglavnom se radi o statuama, statuetama, hermama (slično bisti) i reljefnim pločama, ali ponegde i na predmetima primenjene umetnosti, koji su izrađeni od različitih materijala – drveta, terakote, mermera, bronze ili olova. One najjednostavnije rađene su u radionicama lokalnih majstora, često su grubo izvedene i malih dimezija, poput terakota Prijapa iz Hrtkovaca i Sirmijuma, a pretpostavlja se da ih je naručivalo i kupovalo siromašnije stanovništvo i da su imale funkciju zavetnih darova.

Silvia Kovač

Foto: Muzej Vojvodine u Novom Sadu