Priče iz Muzeja Vojvodine u Novom Sadu – staklene posude

Pored raznobojnih perli, u sklopu antičke zbirke u Muzeju Vojvodine u Novom Sadu čuvaju se brojne staklene posude iz rimskog perioda. Pravo je čudo da su se uprkos krhkosti sačuvale do danas i da izgledaju kao da su napravljene tek pre nekoliko vekova.

Direktorka Muzeja Vojvodine i viši kustos-arheolog Tijana Stanković Pešterac pojašnjava da staklene posude, kao i svaki drugi arheološki materijal, mogu mnogo toga da otkriju o životu zajednica koje naučnici istražuju, poput detalja o razvoju tehnologije proizvodnje stakla, a time posredno i o ekonomiji. Kao vid primenjene umetnosti zahvaljujući takvim predmetima može se saznati o umetničkom osećaju i ukusu ljudi koji su živeli u određeno vreme. 

- Jedan od najvrednijih staklenih eksponata iz rimskog perioda na stalnoj postavci Muzeja je pehar iz nekropole, odnosno velikog groblja u Svilošu - kaže Tijana Stanković Pešterac. – Izrađen je od tankog stakla, bledo zelenkaste boje, sa vidljivim pukotinama i spojevima. Oblik mu je koničan, a dno udubljeno sa zaobljenim ivicama i bio je grobni dar koji je trebao služiti pokojniku na „onom svetu“, u zagrobnom životu. Ispod oboda ima horizontane linije i natpis „Uzmi pehar, pij, na zdravlje!“.

Takav tip posude s natpisom bio je proizvod rajnskih radionica, a pronalaze se i na ostalim nekropolama u provinciji Panoniji iz druge polovine 4. veka. Uz njega otkriven je i luksuzni krčag, dopremljen iz radionice kolonije Agripina (današnji Keln). Otkriće potiče iz grobnice zidane od kamena i drobljene opeke, a pripadao je muškarcu koji je živeo između 35. i 41. godine. Sudeći po novcu koji je pronađen u njegovom grobu zaključili smo da je živeo u vreme careva Konstantina Prvog (306–337) i Konstancija Drugog (337–361).

Šestougaoni krčag, koji neupućenog posetioca lako može da zavara da je delo majstora modernog doba, pripada jednoj od prvih zbirki koju je Muzej matice srpske poklonio tada novoosnovanom Vojvođanskom muzeju 1948. godine. Iako su se izrađivali i tokom prva dva veka nove ere, takvi krčazi od stakla na našim prostorima potiču iz sredine četvrtog veka.

Suprotno uvreženom mišljenju, staklo se proizvodilo i koristilo milenijumima. Vrsta stakla poznatija kao emajl proizvodila se još u predinastičkom Egiptu (do 3.100 godina pre nove ere), a staklarstvo je bilo razvijeno u Međurečju (Vavilonu i Asiriji), Siriji i Fenikiji. Mnogi predmeti od tog materijala nađeni su u kritsko-mikenskoj civilizaciji tokom trećeg i drugog milenijuma, dok opisi plavog stakla na Agamemnonovom oružju i na frizu Alkinojeve palate grčkog pesnika i autora “Ilijade” i “Odiseje” Homera dragoceni su za naučnike koji na taj način mogu makar delimično saznati i pretpostaviti kako je izgledao taj zanat u mikenskoj epohi (od 1.600. do 1.100. godine pre nove ere).

Kako pojašnjava Tijana Stanković Pešterac, u rimsko vreme staklo je imalo veliku upotrebnu vrednost, a njegova proizvodnja je bila izuzetno razvijena i to nakon prvog veka pre nove ere, kad je otkriće tehnike duvanja stakla pomoću lule i peći koje su postizale visoku temperaturu omogućila smanjenje troškova proizvodnje.

- Staklo je postao popularan materijal, pa su čak i mozaici koji su ukrašavali kuće imućnih rimskih građana pravljeni od njega – ističe naša sagovornica. - Podsticaj za proizvodnju predmeta od tog izuzetnog materijala stizao je i od rimskih vlasti, što je uslovilo otvaranje brojnih radionica i u dalekim provincijama. Staklarska proizvodnja bila je  inventivna jer su majstori eksperimentisali ne samo sa različitim tehnikama bojenja, već su uspevali da proizvedu stono posuđe koje je koštalo samo jedan bakreni novčić. Značajna otkrića u grobovima rimskih građanki pokazuju da su predmeti od stakla dominirali u životu žena poput posebnih posuda u kojima su se čuvali parfemi, kozmetički i medicinski preparati.

Staklo se može naći i u prirodi gde ga stvaraju vulkanske aktivnosti ili udar groma u silicijumski pesak. U srednjem veku cenjene su bile samostanske radionice širom Europe u kojima se izrađivalo šareno staklo za crkvene prozore i koje imitira drago kamenje. Padom

Carigrada 1204. godine proizvođači stakla našli su azil u Veneciji, skromnom središtu europskog staklarstva, i uveli monopol u proizvodnji luksuznog stakla koji se sve do danas štiti strogim zakonima. Od 14. veka počelo se izrađivati i obično prozorsko staklo. Proizvodnja i primena tog materijala naglo je porasla krajem 18. veka kada je pronađen jeftin postupak za njegovo dobijanje.

-  Od stakla je pravljen i nakit: narukvice, prstenje, ogrlice, niske, dijademe, a često su imitacije dragog i poludragog kamena u staklu umetane u metalni nakit.  Koristilo za izradu raznih posuda ili malih luksuznih predmeta kojima se trgovalo – nabraja Tijana Stanković Pešterac.

Prema njenim rečima kada je reč o ovim prostorima staklo su koristili i Kelti koji su iz svoje prapostojbine, gornjih tokova Rajne, Rone i Dunava krenuli u osvajanje na istok u četvrtom milenijumu pre nove ere. Nakon poraza kod Delfa 279. godine formirali su trajna naselja u Podunavlju, Posavini i Pomoravlju. Između ostalog, Kelti su koristili staklo za izradu nakita, koji posetioci takođe mogu da pogledaju u Muzeju.

Silvia Kovač